Τι έμαθα στο Coursera για τις αμερικανικές παρακολουθήσεις (εβδομάδα 1η)

Οι παρακολουθήσεις, αγαπημένο χόμπι των κρατικών αρχών, δεν θα πάψουν ποτέ να τροφοδοτούν τη λαϊκή φαντασία και να δοκιμάζουν τους ορισμούς που δίνουμε στην ελευθερία. Αλλά, όσοι τύποι σαν τον Έντουαρντ Σνόουντεν κι αν έχουν παίξει το κεφάλι τους για να μας ανοίξουν τα μάτια, ξέρουμε αλήθεια πότε και πώς ακριβώς είναι πιθανό να παρακολουθούμαστε;

Αυτές τις μέρες κάθισα να μάθω μερικά πράγματα παραπάνω παρακολουθώντας ένα σχετικό μάθημα στο Coursera, το Surveillance Law, που αφορά τη νομοθεσία περί παρακολουθήσεων στις ΗΠΑ. Καθώς ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των επικοινωνιών του πλανήτη γίνεται πλέον διαδικτυακά, μέσω εταιρειών (Google, Facebook, Skype κ.ο.κ.) που διέπονται από το αμερικανικό δίκαιο, το αντικείμενο του μαθήματος δεν αφορά μόνο τους κατοίκους των ΗΠΑ αλλά ουσιαστικά όλους όσους χρησιμοποιούν το διαδίκτυο (όπως και τις διεθνείς τηλεπικοινωνίες). Παρόλο που δεν είμαι δικηγόρος και το ενδιαφέρον μου είναι κυρίως δημοσιογραφικό, αποφάσισα να ρισκάρω μερικά λάθη στην απόδοση νομικών όρων και να μοιραστώ δημοσίως πολλά από όσα μαθαίνω, σε μια σειρά αναρτήσεων που θα ακολουθεί τη δομή του μαθήματος, όπως αυτή εξελίσσεται ανά βδομάδα. Κάθε διόρθωση από νομομαθείς, είναι ευπρόσδεκτη.

Μικρός οδηγός στο Surveillance Law

Το συγκεκριμένο μάθημα δεν αγγίζει όλες τις προεκτάσεις του ζητήματος των παρακολουθήσεων, επικεντρώνεται στη νομοθεσία και στην τεχνολογία. Ο διδάσκοντας, Τζόναθαν Μάγιερ ειδικεύεται και στα δύο: είναι υποψήφιος διδάκτορας πληροφορικής και λέκτορας νομικής στο πανεπιστήμιο Στάνφορντ.

Το Surveillance Law ουσιαστικά εξετάζει πότε και με ποιούς τρόπους είναι νόμιμες οι παρακολουθήσεις, σε ποιές περιπτώσεις η αμερικανική νομοθεσία αφήνει μεγάλα ασαφή πεδία ερμηνείας του νόμου, και πότε ακροβατεί στα όρια της συνταγματικότητας. Σημείο αιχμής είναι ο τρόπος με τον οποίο η τρέχουσα αμερικανική νομοθεσία που συντάχθηκε με βάση τις τηλεπικοινωνίες περασμένων δεκαετιών, εξελίσσεται και περιπλέκεται καθώς προσαρμόζεται στη σημερινή επικοινωνία, η οποία διαμεσολαβείται από διαρκώς εξελισσόμενες τεχνολογίες. Η εξέλιξη αυτή, όπως φαίνεται, δεν είναι πάντα εύστοχη,ενώ συχνά προδίδει την άγνοια νομοθετών και δικαστικών για το τεχνολογικό υπόβαθρο των σύγχρονων επικοινωνιών.

Η δομή του μαθήματος έχει ως εξής:
Εβδομάδα 1: Εισαγωγή στο νομικό σύστημα των ΗΠΑ και στις δικαιοδοσίες κυβερνητικών αξιωματούχων.
Εβδομάδα 2: Παρουσίαση της βασικής δομή της νομοθεσίας περί παρακολουθήσεων και ανάλυση των τηλεφωνικών παρακολουθήσεων εντός ΗΠΑ.
Εβδομάδα 3: Εφαρμογή της νομοθεσίας σε πιο σύγχρονες τεχνολογίες, όπως τα email, η πλοήγηση στο ίντερνετ και το κυβερνητικό χάκινγκ σε υπολογιστές εντός ΗΠΑ.
Εβδομάδα 4: Εξέταση του νομικού πλαισίου που επιτρέπει στην αμερικανική κυβέρνηση να απαιτεί τη συνεργασία των εταιρειών να παρέχουν τεχνική βοήθεια στις παρακολουθήσεις και να διαθέτουν σε κυβερνητικές υπηρεσίες δεδομένα για τις επικοινωνίες των πελατών τους (βλέπε αποκαλύψεις Σνόουντεν).
Εβδομάδα 5: Εξέταση της νομοθεσίας των ΗΠΑ περί μυστικών παρακολουθήσεων εκτός συνόρων.
Εβδομάδα 6: Τεχνική και νομική ανάλυση των αμφιλεγόμενων πρακτικών μυστικών παρακολουθήσεων εκτός συνόρων ΗΠΑ , όπως οι μαζικές τηλεφωνικές παρακολουθήσεις, η συλλογή μεταδεδομένων και το πρόγραμμα PRISM (οι διαρροές Σνόουντεν ακόμη πιο επίκαιρες).

Μέχρι την παρούσα δημοσίευση, είχαν αναρτηθεί οι διαλέξεις των τριών πρώτων εβδομάδων. Οι εγγραφές στο μάθημα παραμένουν ανοιχτές για όποιον θέλει να το παρακολουθήσει, και, όπως ισχύει για όλα τα μαθήματα του Coursera, αν κανείς δεν θέλει κάτι παραπάνω από μια απλή βεβαίωση ολοκλήρωσης του μαθήματος (ή ούτε καν αυτή), είναι δωρεάν.

Νομοθεσία των ΗΠΑ περί παρακολουθήσεων (εβδομάδα 1)

Όσο περισσότερα επεισόδια του The good wife έχει δει κανείς, βοηθάνε. Αλλά ας μείνουμε στα βασικά, σαν να μην έχουμε δει ούτε ένα.

Αυτό που μπορεί να συγκρατήσει ένας μη αμερικανός πολίτης που δεν έχει σπουδάσει νομικά, είναι ότι η νομοθεσία των ΗΠΑ απαρτίζεται από τρία επίπεδα (Σύνταγμα, Νόμοι, Κανονισμοί), ενώ υπάρχουν διαφορές μεταξύ της ομοσπονδιακής νομοθεσίας και της νομοθεσίας που ισχύει σε κάθε πολιτεία, η οποία μπορεί να είναι πιο προστατευτική σε σχέση με την ιδιωτικότητα των πολιτών ή και σε ζητήματα διαφάνειας.

Περισσότερη προστασία μπορεί να σημαίνει π.χ. ότι σε μια πολιτεία απαιτείται έκδοση εντάλματος από ένα δικαστή που να δίνει τη δυνατότητα σε έναν τοπικό αστυνομικό να παρακολουθήσει τις επικοινωνίες ενός πολίτη, αφού ο αστυνομικός αιτιολογήσει την πιθανή εμπλοκή του συγκεκριμένου πολίτη σε κάποια αξιόποινη πράξη. Αντιθέτως ένας πράκτορας του FBI συχνά δεν χρειάζεται ένταλμα αλλά κάποια εντολή που εκδίδεται πολύ ευκολότερα και με λιγότερες ενδείξεις για την εμπλοκή του ατόμου σε αξιόποινη πράξη, ανεξαρτήτως της πολιτείας όπου καταγράφεται η υπόθεση.

Περισσότερη διαφάνεια μπορεί να σημαίνει π.χ. ότι μια ενέργεια όπως η εντολή παρακολούθησης ενός πολίτη πρέπει να συνοδεύεται από ειδοποίηση προς τον ίδιο ότι θα τεθεί υπό παρακολούθηση ή ότι οι αρχές έχουν αποκτήσει πρόσβαση στις επικοινωνίες του (π.χ. μέσω του τηλεπικοινωνιακού παρόχου του) και έχουν ήδη στην κατοχή τους δεδομένα του. Σε πολλές περιπτώσεις, ειδικά στις πιο σύγχρονες μορφές διαδικτυακών παρακολουθήσεων, τέτοιου είδους ειδοποιήσεις δεν είναι καθόλου δεδομένες. Για την ακρίβεια, οι αρχές προσπαθούν με κάθε τρόπο να διατηρήσουν απόρρητο ακόμη και τον αριθμό των αιτήσεων που υποβάλουν κάθε χρόνο προς τις δικαστικές αρχές για εντάλματα ή ειδικές εντολές διαδικτυακών παρακολουθήσεων, πόσο μάλλον το ποιούς αυτές αφορούν.

Δύο άρθρα από το Σύνταγμα των ΗΠΑ θέτουν περιορισμούς στις παρακολουθήσεις:

• Η Τέταρτη Τροποποίηση (Fourth Amendment), η οποία παρέχει κάποιες εγγυήσεις περί ιδιωτικότητας.
• Η Πέμπτη Τροποποίηση (Fifth Amendment) η οποία απαγορεύει τον εξαναγκασμό κάποιου σε μια κατάθεση που θα οδηγήσει στην αυτοενοχοποίησή του.

Δύο ομοσπονδιακοί νόμοι (Statutes) καθορίζουν το γενικό πλαίσιο περί παρακολουθήσεων εντός και εκτός ΗΠΑ:

• Ο νόμος ECPA (Electronic Communications Privacy Act) καθορίζει τις διαδικασίες παρακολουθήσεων από τις αστυνομικές αρχές.
• Ο νόμος FISA (Foreign Intelligence Surveillance Act) προσαρμόζει τους κανόνες του ECPA σε υποθέσεις που άπτονται της εθνικής ασφάλειας.

Από τους ομοσπονδιακούς νόμους πηγάζουν πιo εξειδικευμένοι κανονισμοί (Rules) που διέπουν τη λειτουργία διαφόρων θεσμών και διοικητικών οργανισμών, και έχουν την ίδια ισχύ με τους νόμους. Τέτοιοι κανονισμοί σχετικοί με θέματα παρακολουθήσεων είναι ορισμένοι ομοσπονδιακοί κανονισμοί που καθορίζουν τον τρόπο κλήτευσης κάποιου μάρτυρα σε δικαστήριο και την έκδοση ενταλμάτων. Ειδική αναφορά γίνεται και στον Communications Assistance to Law Enforcement Act (CALEA), ο οποίος εκχωρεί εξουσίες περί παρακολουθήσεων στην Ομοσπονδιακή Επιτροπή Παρακολουθήσεων (Federal Communications Commission ή FCC), μια ανεξάρτητη αρχή που θεωρητικά δεν ελέγχεται απευθείας από τον πρόεδρο των ΗΠΑ.

Οι κανονισμοί εξελίσσονται ταχύτερα από τους νόμους, κι αυτοί αλλάζουν πολύ πιο εύκολα από τις ερμηνείες του συντάγματος. Σε κάθε περίπτωση, οι νόμοι και οι κανονισμοί υποτίθεται ότι συντάσσονται για να εξειδικεύουν τις εγγυήσεις που παρέχει το σύνταγμα και όχι για να τις περιορίζουν. Γι’αυτό παρουσιάζουν ιδιαίτερο ανδιαφέρον υποθέσεις πολιτών που προσέφυγαν εναντίον των αμερικανικών αρχών για παραβίαση της Τέταρτης ή της Πέμπτης Τροποποίησης στο πλαίσιο της παρακολούθησής τους βάσει των νόμων ECPA και FISA, και κάποιοι από αυτούς κέρδισαν.

Μια σημαντική λεπτομέρεια που αφορά το νομικό σύστημα των ΗΠΑ είναι ότι διέπεται από το κοινό δίκαιο (όπως και η Μ.Βρετανία, σε αντίθεση με τις περισσότερες άλλες ευρωπαϊκές χώρες και την Ελλάδα), πράγμα που σημαίνει πως τα δικαστήρια μπορούν να παράξουν νόμους*. Αυτό σημαίνει πως η ερμηνεία που δίνει ένας ανώτερος ή ανώτατος δικαστής μπορεί να επηρεάζει για χρόνια την έκβαση σχετικών υποθέσεων, άλλοτε περιορίζοντας κι άλλοτε διευρύνοντας τη δυνατότητα των αρχών να διενεργούν παρακολουθήσεις. Σε αρκετές υποθέσεις, αποφάσεις που έχουν ληφθεί τα τελευταία χρόνια σε εφετεία ή ανώτατα δικαστήρια, έχουν επιβάλει ανατρεπτικές ερμηνείες της νομοθεσία περί παρακολουθήσεων. Σημειώνονται, όμως, και αντικρουόμενες ερμηνείες διαφορετικών δικαστηρίων, ανάλογα με την πολιτεία και την κρατική αρχή που εμπλέκεται σε κάθε υπόθεση.

Πίνακας: Διαφορετικές δυνατότητες που δίνει κάθε νόμος σε ενάγοντες και εναγόμενους

Για να σταθεί σε ομοσπονδιακό δικαστήριο μια υπόθεση μετά από προσφυγή θύματος παράνομων παρακολουθήσεων , υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις, που συχνά είναι αδύνατο να ικανοποιηθούν. Καταρχήν πρέπει να αποδείξει ότι έχει υποστεί προσωπικά κάποια συγκεκριμένη βλάβη από την συγκεκριμένη πράξη (π.χ. ότι ζημιώθηκε από τη διαρροή των επικοινωνιών του), κατά δεύτερον ότι η βλάβη οφείλεται σε παράπτωμα του εναγόμενου (συνήθως κάποιου κυβερνητικού πράκτορα), κατά τρίτο να είναι δυνατή η επανόρθωση της ζημιάς που υπέστη ο ενάγων (αν κερδίσει).

Οι περισσότερες υποθέσεις παρακολοθήσεων σκοντάφτουν στην πρώτη προϋπόθεση, ειδικά αν οι υποψήφιοι ενάγοντες δεν μπορούν να αποδείξουν ότι είναι ή έχουν τεθεί στο παρελθόν ή υποψιάζονται πως πρόκειται να τεθούν στο μέλλον υπό παρακολούθηση από τις αρχές. Κάποιος, πχ που θα ήθελε να προσφύγει προληπτικά εναντίον της χρήσης των επικοινωνιών του που έχουν καταγραφεί στο πλαίσιο μαζικών παρακολουθήσεων πολιτών, πιθανότατα θα δυσκολευτεί να αποδείξει καταρχήν την ίδια την καταγραφή, αν το κράτος δεν παραδέχεται ότι την έκανε, αλλά θα δυσκολευτεί και να αποδείξει πώς ακριβώς πλήττεται. Πρόσφατα ένας πολίτης έχασε στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ μια τέτοια υπόθεση, μετά από προσφυγή του επειδή λόγω της επικοινωνίας που είχε με άτομα εκτός ΗΠΑ που παρακολουθούνταν από την NSA, παρακολουθείτο και ο ίδιος.

Άλλο ένα δύσκολο σημείο στις υποθέσεις παρακολουθήσεων που κρίνονται σε αμερικανικά δικαστήρια αναφέρεται πως είναι η δυνατότητα των εναγόμενων (κρατικών αξιωματούχων) να επικαλεστούν την ασυλία που τους δίνει η θέση τους (“sovereign immunity”) ή να αμυνθούν υποστηρίζοντας ότι έπραξαν καλή τη πίστη (“in good fain”). Επιπλέον, η νομοθεσία προστατεύει κρατικούς αξιωματούχους ή υπαλλήλους που παραβίασαν κάποιο συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα του ενάγοντα λόγω κακής δικής τους ερμηνείας του νόμου («qualified immunity»), αν δεν έχει προηγηθεί αντίστοιχη ερμηνεία από κάποιο δικαστήριο, στην οποία θα όφειλαν να βασιστούν. Την μεγαλύτερη ασυλία την απολαμβάνει φυσικά η κυβέρνηση (ομοσπονδιακή ή πολιτειακή) και οι κυβερνητικοί οργανισμοί, εναντίον των οποίων μπορεί κανείς να προσφύγει μόνο βάσει των νόμων APA, FTCA και USA PATRIOT Act.

Παραπομπή

*Βάσει ιεραρχίας, υπάρχουν 95 ομοσπονδιακά Περιφερειακά δικαστήρια (US District Court), 12 ομοσπονδιακά Εφετεία (Circuit Courts of Appeals) που επανεξετάζουν τις αποφάσεις των Περιφερειακών) και το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο (US Supreme Court), που επενεξετάζει μόνο επιλεγμένες υποθέσεις (συνήθως 80 κάθε χρόνο) από αυτές που ήδη έχουν κριθεί στα Εφετεία και για τις οποίες έχει ζητηθεί επανεξέταση. Ανάλογη ιεαραρχία υπάρχει και σε επίπεδο πολιτείας, με αντίστοιχα περιφερειακά δικαστήρια, εφετεία και ανώτατο δικαστήριο για καθεμία από τις 50 πολιτείες των ΗΠΑ. Μια απόφαση ομοσπονδιακού εφετείου ή του ομοσπονδιακού Ανώτατου Δικαστηρίου δεσμεύει με την ερμηνεία που έχει δώσει σε ένα νόμο, όλα τα δικαστήρια που είναι κατώτερά του στην ιεραρχία (π.χ. ένα ομοσπονδιακό εφετείο παράγει νομοθεσία που δεσμεύει τα ομοσπονδιακά περιφερειακά δικαστήρια , αλλά και όλα τα επαρχιακά περιφερειακά δικαστηρια) ενώ μπορεί να ληφθεί υπόψη και από ομόβαθμά του (π.χ. τα ομοσπονδιακά εφετεία μεταξύ τους). Οι αποφάσεις επαρχιακών δικαστηρίων, ωστόσο, δεν δεσμεύουν τα ομοσπονδιακά.

Επόμενες αναρτήσεις:

Τηλεφωνικές παρακολουθήσεις εντός ΗΠΑ (εβδομάδα 2)

Υποκλοπές email (εβδομάδα 3α)

Πλοήγηση στον Ιστό, υποκλοπές από κινητά και κυβερνητικό χάκινγκ (εβδομάδα 3β)

Εξαναγκασμός εταιρειών και ατόμων να συνεργάζονται στις κρατικές παρακολουθήσεις (εβδομάδα 4)

εκτυπώστε ή κατεβάστε σε PDF, το άρθρο