Από τις εμπόλεμες ζώνες της Μέσης Ανατολής μέχρι τη Βόρεια Ευρώπη, κι από τα ναυάγια της Μεσογείου μέχρι τα hot-spots και τους καταυλισμούς, υπάρχει κάτι που ποτέ δεν λείπει από τις αποσκευές ενός πρόσφυγα: Η οδύνη. Οδύνη για όσους και όσα έχασε για πάντα ή άφησε πίσω του, για όσα δεν τολμά να συζητήσει ή ακόμη και να ξαναφέρει στο νου.

Στο Κέντρο Ημέρας “Βαβέλ”, τη μοναδική δημόσια δομή στην Ελλάδα που ασχολείται με θέματα ψυχικής υγείας προσφύγων και μεταναστών από το 2008, η διαχείριση αυτής της οδύνης είναι πλέον βασικό αντικείμενο. Αλλά, όπως επισημαίνει ο ψυχολόγος της “Βαβέλ”, Νίκος Γκιωνάκης, δεν πρέπει κανείς να παγιδεύεται στην οδύνη, πρέπει να βλέπει και τι κέρδισε τελικά ο καθένας μέσα από όσα έζησε, και πώς συνεχίζει.

Με αφορμή τη συμμετοχή του Ν.Γκιωνάκη στη συζήτηση “No Direction Home: Με το Βλέμμα στην απώλεια και την ελπίδα”, που διοργάνωσε πρόσφατα το Παράρτημα Ελλάδας του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ, συνομιλήσαμε μαζί του μαζί του για τα περιστατικά που αντιμετωπίζει η συγκεκριμένη δομή τα τελευταία χρόνια, και μας βοηθάει να ξανασκεφτούμε τον πόνο της προσφυγιάς πέρα από τα στερεότυπα.
Η συζήτηση διοργανώθηκε με αφορμή την τελευταία έκδοση του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ, με τίτλο “No Direction Home”, στην οποία περιλαμβάνονται 235 φωτογραφίες 30 ελλήνων φωτογράφων που αποτυπώνουν την πρόσφατη προσφυγική εμπειρία.

* * *

“No Direction Home”, φωτογραφικό λεύκωμα από το Παράρτημα Ελλάδας του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ, με 235 φωτογραφίες 30 ελλήνων φωτογράφων για το προσφυγικό​​​​​​​

* * *

-Τι είδους τραύματα συνοδεύουν την προσφυγική εμπειρία και τι περιστατικά αντιμετωπίζετε στη Βαβέλ;

«Η αλήθεια είναι ότι εμείς προσεγγίζουμε τα πράγματα με μια διαφορετική άποψη και ορολογία. Δεν μιλάμε ευθύς εξαρχής για τραύματα. Λέμε ότι οι άνθρωποι εκτίθενται σε σοβαρές αντιξοότητες και μπορεί αυτές να τους τραυματίζουν. Εμείς βλέπουμε τις συνέπειες της αντιξοότητας σε έναν άνθρωπο να διαρθρώνονται σε διαφορετικές κατηγορίες. Συνέπεια αρνητική μπορεί να είναι το τραύμα, ταυτόχρονα, όμως, υπάρχουν στοιχεία σε έναν άνθρωπο, σε μια οικογένεια, σε μια κοινότητα, που μένουν ανέπαφα, παρά την αντιξοότητα π.χ. έναν πόλεμο. Και ταυτόχρονα λέμε ότι πολλοί άνθρωποι – αν όχι όλοι- αποκτούν νέα θετικά χαρακτηριστικά και νέες ποιότητες, ακριβώς επειδή εκτίθενται σε αντιξοότητες.

Αυτό σημαίνει, λοιπόν, ότι όταν βλέπουμε έναν άνθρωπο, δεν τον βλέπουμε μονάχα μέσα από το πρίσμα του τραύματος. Προσπαθούμε να δούμε πώς βιώνει τις συνέπειες, σε αυτές τις τρεις μεγάλες κατηγορίες. Και προσπαθούμε να τού δώσουμε να το καταλάβει και ο ίδιος. Υπό την έννοια ότι αν τραυματίζεται κάτι μετά από την έκθεση σε μια αντιξοότητα ή σε μια σειρά αντιξοοτήτων, αυτή είναι η πολυπλοκότητα της πραγματικότητας. Βλέπουμε μόνο μια διάσταση των πραγμάτων: «πω πω πω, τι έπαθα!» Άμα, όμως, έχουμε τη δυνατότητα να τα δούμε πιο ψύχραιμα, μπορούμε να καταλάβουμε ότι η πολυπλοκότητα διατηρείται, χρειάζεται να την ανακαλύψουμε και να την αξιοποιήσουμε.

Όταν έρχεται κάποιος άνθρωπος σε μας -συνήθως παραπεμφθείς από άλλους συναδέλφους που δουλεύουν στο πεδίο- θα ακούσουμε καταρχάς τον πόνο του, την οδύνη του. Μπορεί να έχει βιώσει απώλειες, που είναι κοινό χαρακτηριστικό όλων των προσφύγων: Απώλεια του δικού του χώρου, προσφιλών προσώπων, της ασφάλειας, της σταθερότητας, των προοπτικών κλπ. Αυτό δημιουργεί διάφορα ζητήματα.

Ταυτόχρονα, προσπαθούμε να διαπιστώσουμε τι έχει μείνει ανέπαφο σε αυτούς τους ανθρώπους, μετά την έκθεση στην αντιξοότητα, και τι έχουν κερδίσει –όσο κι αν φαίνεται παράδοξο- από αυτήν. Πολλοί άνθρωποι έχουν κερδίσει νέες ικανότητες επιβίωσης, που δεν θα μπορούσαν να έχουν σκεφτεί ότι τις έχουν, επειδή δεν τις είχαν πριν φύγουν από το σπίτι τους.

Με δυο λόγια, στη φωτογραφία ενός ανθρώπου που μόλις βγαίνει από μια βάρκα, μόλις έχει έρθει σε ένα ελληνικό νησί, εγώ βλέπω ένα παράδειγμα ανθεκτικότητας, όχι ένα παράδειγμα τραύματος.

Το ίδιο το τραύμα, όταν υπάρχει, το βλέπουμε πάλι μέσα από μια διττή σκοπιά: Το τραύμα σημαίνει διάρρηξη της συνέχειας, μια τρύπα. Ταυτόχρονα, όμως, σημαίνει και ότι μπορώ να σβήσω κάτι, είναι μια ευκαιρία να κάνω μια νέα αρχή».

– Μπορείτε να ομαδοποιήσετε τα περιστατικά που αντιμετωπίζετε;

«Αυτό που ξέρουμε -και το λέει η βιβλιογραφία- είναι ότι μετά από κρίσεις, καταστροφές, πολέμους κλπ, οι άνθρωποι εμφανίζουν κυρίως αυτές τις αντιδράσεις άγχους που δεν μπαίνουν σε μια συγκεκριμένη κατηγορία. Αν παραταθούν στο χρόνο και αν έχουν μεγάλη ένταση, μπορεί να δεις συμπτώματα, αλλά όχι πάντα. Το θέμα μας είναι ότι πολλοί άνθρωποι ζούνε ακόμα σε πάρα πολύ δύσκολες συνθήκες. Κι αυτό επηρεάζει την εικόνα που δείχνουν προς τα έξω. Σκεφτείτε έναν που ζει σε ένα κέντρο φιλοξενίας, ένα camp. Έρχεται και λέει «δεν μπορώ να κοιμηθώ, δεν έχω όρεξη να φάω, νιώθω ένα τίποτα, σκέφτομαι να κάνω κακό στον εαυτό μου, έχω γίνει βίαιος απέναντι στα παιδιά μου…». Εμείς πρώτα πρέπει να καταλάβουμε πόσο οι τωρινές συνθήκες επηρεάζουν μια τέτοια συμπεριφορά, πριν δώσουμε μια ψυχιατρική ετικέτα. Γιατί οι συνθήκες είναι τέτοιες που πράγματι δικαιολογούν έναν άνθρωπο, όταν δεν του λέμε τι πρόκειται να γίνει με τη ζωή του, ή όταν δεν τον σέβονται ή όταν τον αναγκάζουν να μην κάνει τίποτα όλη τη μέρα κλπ. Δεν είναι συμπτώματα. Χρειάζεται, λοιπόν, μια προσοχή στη γρήγορη ψυχιατρικοποίηση κοινωνικών προβλημάτων.

Επιπλέον, χρειάζεται πάρα πολύ μεγάλη προσοχή στον τρόπο, με τον οποίο προσεγγίζουμε το θέμα του τραύματος. Δυστυχώς, τα τελευταία 20 χρόνια τουλάχιστον, έχει δημιουργηθεί μια ολόκληρη βιομηχανία. Πάρα πολλές παρεμβάσεις στον ψυχοκοινωνικό τομέα περιορίζονται στην αναγνώριση μια συγκεκριμένης ψυχικής διαταραχής, που είναι η μετατραυματική αγχώδης διαταραχή -το περίφημο PTSD (Post Traumatic Stress Disorder)-, λες και ο άνθρωπος είναι μια διαταραχή, ένα τραύμα. Χάνεται, δηλαδή, η πολυπλοκότητα του ανθρώπου χάριν μιας συγκεκριμένης πτυχής. Η οποία είναι σοβαρή, αλλά δεν είναι μόνο αυτή».

– Γιατί γίνεται αυτό; Είναι πιο εμπορικό αντικείμενο;

«Δεν ξέρω γιατί γίνεται, κι ούτε τολμώ να πω γιατί. Αυτό που βλέπω να γίνεται είναι ότι μπροστά στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης οδύνης, εμείς προσπαθούμε να βρούμε και να δουλέψουμε μονάχα με το σύμπτωμα. Ε, ο άνθρωπος δεν είναι μόνο σύμπτωμα. Το άλλο πρόβλημα για μένα είναι το εξής: Πάνε κάποια πανεπιστήμια και μετράνε, με εργαλεία τα οποία δεν είναι και μεθοδολογικά σωστά, συμπτώματα μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής ενώ ο άνθρωπος είναι ακόμα σε καταστάσεις αντίξοες.

Αν πας τώρα να κάνεις μέτρηση του PTSD στη Μόρια, θα σου το βγάλει στο 1000. Βγάλε τους ανθρώπους από τη Μόρια να δούμε πόσο μένει. Στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας υπήρχαν 100 οργανώσεις και όλες εκπαίδευαν και ξανα-εκπαίδευαν τους ντόπιους επαγγελματίες στο ίδιο πράγμα: Στην αναγνώριση, διάγνωση και θεραπεία του PTSD. Και μετά τους έβγαζαν με το ζόρι να έχουν PTSD για να δικαιολογήσουν τα χρήματα. Είναι πολλά τα λεφτά και εύκολα».

“No Direction Home”, φωτογραφικό λεύκωμα από το Παράρτημα Ελλάδας του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ, με 235 φωτογραφίες 30 ελλήνων φωτογράφων για το προσφυγικό​​​​​​​

– Σήμερα, εκτός από την κατηγορία με τα περιστατικά αντιδράσεων άγχους, διακρίνετε άλλη μια με πιο πιο βαριά περιστατικά, θύματα βασανιστηρίων κλπ;

«Ναι. Αυτό που εμείς κοιτάμε είναι αν κάποιοι άνθρωποι έχουν βιώσει ατομικά πολύ βαριές αντιξοότητες –π.χ. αν είναι θύματα βασανιστηρίων- ή αν είναι απλά άνθρωποι που από πριν είχαν μια ψυχική διαταραχή, για την οποία έπαιρναν αγωγή. Είναι πολύ σημαντικό να μπορούμε να συνεχίσουμε τη φροντίδα τους. Δουλεύουμε, επίσης, πάρα πολύ στο να μπορέσουμε να διασυνδέσουμε αυτούς τους ανθρώπους με άλλες υπηρεσίες για άλλες, διαφορετικές ανάγκες, που έχουν (στέγαση, νομική στήριξη κ.α.), γιατί θεωρούμε ότι αυτά παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο στο να νιώθει κάποιος ασφάλεια, να έχει κατάλληλη ενημέρωση γι’αυτά που συμβαίνουν.

Έτσι, δεν ξέρουμε εκ των προτέρων τι κάνουμε, κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή, την προσεγγίζουμε μέσα από την ιδιαιτερότητά της. Και πάντοτε προσπαθούμε να ακούσουμε τι μας ζητάει ο άλλος άνθρωπος. Ακόμα κι αν εμείς πιστεύουμε ότι κάτι άλλο πρέπει να γίνει, μπορεί, για να μπορέσουμε να φτάσουμε σε αυτό που θεωρούμε σωστό, να ακολουθήσουμε τα δικά του αιτήματα».

– Πώς σκέφτονται το μέλλον οι πρόσφυγες; Τι ρόλο παίζει ο χρόνος γι’αυτούς;

«Αυτό που έχουμε δει είναι ότι σε στιγμές βαθιάς οδύνης, πράγματι, ο χρόνος παγώνει. Πολλοί θεωρούν ότι “έτσι όπως πονάω τώρα, έτσι θα πονάω για πάντα”. Αν εμείς, που πάμε να βοηθήσουμε, παγιδευτούμε σε αυτή τη θεώρηση και παγώσει και για μας ο χρόνος, δεν θα μπορέσουμε να βοηθήσουμε. Αν μπορέσουμε να διατηρήσουμε τη ψυχραιμία μας και ένα κομμάτι μας βυθιστεί στον πόνο του άλλου, για να τον βοηθήσει να το αντέξει, και ένα άλλο κομμάτι μας μείνει απ’έξω, μπορεί να αντέξει και να τραβήξει και τα άλλα κομμάτια του. Είναι πολύ σημαντικό για εμάς -τους επαγγελματίες αλλά και τον κοινωνικό περίγυρο- να σκεφτόμαστε ότι, “ναι, πονάει, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αύριο θα πονάει το ίδιο”. Ο πόνος και η οδύνη, πάντως, παγώνει το χρόνο, και αυτό είναι σημαντικό να το έχουμε στο μυαλό μας».

– Βλέπετε να υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα παιδιά και τους ενήλικες;

«Ως προς τα παιδιά, αυτό που βλέπουμε τα τελευταία 2 χρόνια, και ιδιαίτερα με ανθρώπους από Συρία, είναι ότι υπάρχει μια αλλαγή στο ποιοί άνθρωποι έρχονται. Παλαιότερα, έρχονταν οι άνθρωποι που μπορούσαν να κάνουν το ταξίδι, να το πω έτσι. Άρα, δεν βλέπαμε ανθρώπους με σοβαρά προβλήματα. Τώρα μου κάνει εντύπωση το γεγονός ότι έχουν έρθει με τις οικογένειές του π.χ. πολλά παιδιά με αυτισμό ή με νοητική υστέρηση, με διάφορες μαθησιακές δυσκολίες.

Αυτή τη στιγμή υλοποιούμε ένα σχετικό πρότζεκτ που χρηματοδοτεί η UNICEF -αλλά και το υπουργείο έχει δεσμευτεί να μπορεί το “Βαβέλ” να κάνει παγίως αυτή τη δουλειά. Έχουμε μια παιδοψυχιατρική ομάδα που προσφέρει και θεραπείες (λογοθεραπεία, ψυχοθεραπεία και ειδική αγωγή), ώστε να μπορούμε να αντιμετωπίζουμε τέτοιου είδους καταστάσεις». [Δείτε την σχετική ενημέρωση στο τέλος της δημοσίευσης]

“No Direction Home”, φωτογραφικό λεύκωμα από το Παράρτημα Ελλάδας του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ, με 235 φωτογραφίες 30 ελλήνων φωτογράφων για το προσφυγικό​​​​​​​

– Σε σχέση με τις συνέπειες του πολέμου στα παιδιά, τι διαπιστώνετε;

«Αυτό που βλέπουμε είναι ότι υπάρχουν παιδιά που έχουν σοβαρά προβλήματα, που έχουν άμεση σχέση με το γεγονός ότι έχουν σκοτωθεί αδέλφια, γονείς ή έχουν βιώσει βόμβες να πέφτουν. Αλλά υπάρχει η ιδιαιτερότητα στην Ελλάδα, ό,τι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι τράνζιτ, είναι σε μετάβαση. Εμείς μπορεί να δούμε κάποιο περιστατικό 1-2 ή 5 φορές και μετά θα φύγει. Και είναι πολύ δύσκολο να συνεργαστούμε με συναδέλφους σε άλλες χώρες, που είναι χώρες εγκατάστασης. Επιπλέον, όταν ο άλλος είναι τράνζιτ, θέλει πολύ μεγάλη προσοχή στο τι θέματα ανοίγεις».

– Υπάρχει σε πανευρωπαϊκό επίπεδο κάποιος συντονισμός ή κάποιες κοινές αρχές, ώστε να ανταλλάσσετε δεδομένα ή πληροφορίες για τέτοια περιστατικά;

«Όχι. Αυτά είναι πράγματα που προσπαθούμε να φτιάξουμε αυτή τη στιγμή. Αλλά εμείς είμαστε ανοιχτοί και πάντα δίνουμε συνοδευτικά βεβαιώσεις, στοιχεία για το τι αγωγή παίρνει κάποιος. Και πολλές φορές επικοινωνούν υπηρεσίες από τις χώρες, όπου πηγαίνουν αυτοί οι άνθρωποι, για να μας ρωτήσουν διάφορα πράγματα ή για να ζητήσουν να τους στείλουμε πράγματα.

Ένα άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε, και δεν αφορά άλλες χώρες, είναι ότι αυτή τη στιγμή γίνονται μετακινήσεις στο εσωτερικό της χώρας. Π.χ. από ένα camp σε διαμερίσματα ή μεταξύ διαφορετικών camps, χωρίς καμιά προηγούμενη ενημέρωση των ίδιων των ανθρώπων, και ακόμα λιγότερο δική μας, ώστε να μπορούμε να οργανώσουμε τη συνέχιση της φροντίδας στο νέο μέρος, όπου θα πάει ο άνθρωπος. Κι αυτό δημιουργεί τεράστιες δυσκολίες και είναι μια παθογένεια του δικού μας συστήματος».

– Υπάρχει κάτι που έχετε κερδίσει από την εμπειρία των δύο τελευταίων χρόνων, που δεν το σκεφτόσασταν πριν;

«Νομίζω, πάρα πολλά. Ένα από αυτά είναι το πόσο ανθεκτικοί μπορεί να είναι οι άνθρωποι. Να επιβιώνουν πάρα πολύ δύσκολων καταστάσεων, να διατηρούν το θάρρος τους, την ελπίδα τους. Για μένα, να το βλέπω στην πράξη καθημερινά, είναι τρομερό. Προσωπικά δούλεψα πολύ με θύματα βασανιστηρίων και με ανθρώπους που έχασαν τους δικούς τους στα ναυάγια. Ήταν πάρα πολύ δύσκολο σαν εμπειρία. Και πάντα μου έκανε τρομερή εντύπωση πώς αυτοί οι άνθρωποι, με τόσα που είχαν βιώσει, δεν το έβαζαν κάτω, συνέχιζαν.

Συνήθως σκεφτόμαστε τους εαυτούς μας σαν αυτούς που θα τους δώσουν. Αλλά έχουμε και πάρα πολλά να πάρουμε. Χρειάζεται λιγάκι να αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε αυτό που αποκαλούμε «παροχή υπηρεσιών». Δεν είναι ο άλλος παθητικός αποδέκτης υπηρεσιών και εμείς από εδώ οι πάροχοι υπηρεσιών. Πρέπει να το δούμε σαν ένα αλισβερίσι, σαν να διευκολύνουμε κάποια πράγματα. Πρέπει να είμαστε ανοιχτοί στο να ακούμε τι έχει να μας πει ο άλλος, όχι να του λέμε “κάτσε να σου πω τι έχεις και τι χρειάζεσαι”».

* * * Ενημέρωση: 

Η εξέλιξη της δίκης των βασανιστών του αιγύπτιου εργάτη Ουαλίντ Τάλεμπ, μια θεσμική διαδικασία που υποβάλλει εκ νέου σε βασανιστήριο έναν κατά τα άλλα πολύ δυνατό και ανθεκτικό άνθρωπο, μετανάστη εργάτη, περιέχει κάποιες, όχι καινούριες αλλά ισχυρές περιγραφές για τη δομή της νεοελληνικής κοινωνίας, για τον τρόπο που οργανώνονται οι οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις και για τις ταχύτητες που αναπτύσσονται σ’ ένα κράτος που διαχειρίζεται τις επιταγές του νεοφιλελεύθερου συστήματος τα τελευταία χρόνια.

Στην αίθουσα του Εφετείου Πειραιά, ο συνήγορος υπεράσπισης του Σγούρδα και υιού, του Ζαχαριάδη και του Zoto, πραγματοποίησε μια χυδαία όπως αρκετοί χαρακτήρισαν την εξέταση του αιγύπτιου. Προσωπικά επειδή δεν έχω καλή επαφή με τη συγκεκριμένη λέξη και τη νοηματοδότησή της (με «ξενίζει» και δεν μπορώ να την αντιστοιχίσω σε συγκεκριμένα συναισθήματα), θεωρώ ότι ο συνήγορος υπεράσπισης εκμεταλλεύτηκε τον εργαλειακό του ρόλο στο πλαίσιο μιας αστικής δίκης. Πρόκειται για έναν ρόλο εγγενώς εξουσιαστικό, για μια θέση που εμπεριέχει λιγότερους κινδύνους απ’ όσους βρίσκονται στο σκαμνί, για μια προνομιακή θέση ειδήμονα-ειδικού που είτε υπερασπίζεται το τεκμήριο της αθωότητας είτε το μάχεται: ενώπιον ενός προεδρείου, τμήματος που αναφέρεται σ’ έναν συγκεκριμένο εθνικό και κρατικό μηχανισμό.

Υπό αυτήν την έννοια, αυτός ο συνήγορος, άσχετα αν είχε επιλέξει τη συγκεκριμένη επιθετική στρατηγική εναντίον του Ουαλίντ (έφτασε στο σημείο να τον αποκαλέσει κατηγορούμενο), κινήθηκε μέσα στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του ρόλου του. Στη διακοπή μάλιστα, σε αντιδικία με αλληλέγγυους, είπε ως άλλος Άιχμαν «ρε παιδιά, μην κάνετε έτσι, αν δεν ήμουν εγώ, θα ήταν κάποιος άλλος». Οι αντιδράσεις των παρευρισκόμενων αργότερα ενδεχομένως να τον έβαλαν σε διαφορετικές σκέψεις ωστόσο το πρόβλημα παραμένει: η εξουσία που πηγάζει από θέσεις επιρροής στο καπιταλιστικό σύστημα, η παράλληλη εκπαίδευση πως «κάποιος θα βρεθεί να κάνει αυτή τη δουλειά» και πως κάποιος «χρειάζεται να την κάνει» – με λίγα λόγια η κυρίαρχη πραγματικότητα και αφήγηση πως η παραγωγή και η οργάνωση της ζωής μας είναι ζητήματα προκαθορισμένα, νομιμοποιημένα και «ελεύθερα προσφερόμενα».

Οι πιεστικές ερωτήσεις, στοχευμένες στο να βγάλουν εκτός εαυτού τον Ουαλίντ, συνεχίζονταν για πολλή ώρα μέχρι που πέτυχαν τον σκοπό τους. Ο Ουαλίντ εξεγέρθηκε, δείχνοντας ότι είναι ζωντανός όσο οποιαδήποτε άλλη φορά και κατά τη γνώμη μου, σε απόλυτη ευθυγράμμιση με τον εαυτό του και τον φυσιολογικό θυμό του, φώναξε σωστά κουνώντας το δάχτυλο τόσο στον συνήγορο όσο και στον Σγούρδα. Βέβαια, μακριά από την αλήθεια του βιώματος, η βαθιά πεποίθηση της δικαστικής διαμεσολάβησης μας λέει ότι μια τέτοια κίνηση δείχνει έλλειψη ψυχραιμίας, αγένεια, επιθετικότητα και λοιπές «ενοχοποιητικές» ενδείξεις για το ήθος και το χαρακτήρα. Τέτοια ήταν άλλωστε η πρόθεση του συνηγόρου των βασανιστών που είπε πώς ο τάλεμπ προσπαθεί να δείξει ότι είναι «ανθρωπάκι» πίσω από το γεγονός ότι είναι θύμα.

Η εργασία ως ευγνωμοσύνη

Κι ερχόμαστε τώρα στο κεντρικό επιχείρημα που ο συνήγορος προσπάθησε, μεταξύ άλλων, να αναπτύξει ως ελαφρυντικό για τον υπ’ αριθμόν ένα βασανιστή του ουαλίντ: μια «καλή εργασιακή σχέση». Πώς ένας εργοδότης (και μάλιστα έλληνας) που πληρώνει μέχρι και 800 ευρώ/μήνα (αποκρύπτοντας βέβαια πόσες και ποιες ώρες εργαζόταν ο Ουαλίντ – από τις 3 το βράδυ μέχρι τις 2-3 το μεσημέρι), πώς ένας εργοδότης που μια φορά έχει βγει και βόλτα μαζί του «σε μια κλειστή κοινωνία όπως η Σαλαμίνα;» (σαν κοινωνική χορηγία να το φανταστούμε;), ή πώς ενώ ο αδερφός του ουαλίντ πήγαινε για μπάλα μαζί με τον ελληναρά υιό Σγούρδα, πώς όλα αυτά είναι δυνατόν να τόν φέρουν στη θέση του βιαστή και του βασανιστή, πώς αυτό σημαίνει ρατσισμό; Πώς, ενώ ο Ουαλίντ αποκαλούσε τον Σγούρδα «μπαμπά» (από εκτίμηση στο πρόσωπό του που του έδωσε δουλειά για να επιβιώσει), έφτασε στο σημείο να πάψει να είναι καλός «γιός»;

Οι προβληματισμοί αυτού του είδους συνιστούν την γενικευμένη υποκρισία του μεγαλύτερου κομματιού της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες εργάτες καθώς και τη βάση της συμπεριφοράς απέναντί τους. Πρόκειται για μια σχέση αληθινή πέρα για πέρα: το ντόπιο αφεντικό εκμεταλλεύεται την εργατική δύναμη του μετανάστη όπως και με όποιον τρόπο γουστάρει. Άλλοτε έχει όπλα να την επιβάλλει σε μανωλάδες, άλλοτε τραμπουκίζει, άλλοτε παίζει το παιχνίδι του ευεργέτη και το κυριότερο, μπορεί να συνδυάζει όλα τα παραπάνω. Κάνει αστειάκια με την χώρα προέλευσης, με το χρώμα του εργάτη, με τη θρησκεία του, με κάθε τι προσωπικό, δίνει την εντύπωση ενός «καλού αφεντικού», ενός ευεργέτη που μαζί με το ελληνικό κράτος κάνουν (όταν θέλουν) τα στραβά μάτια στη νομιμότητα παραμονής του. Χρησιμοποιούν αυτή τη δυνατότητα ως μέσο πίεσης και υποτίμησης με όποια «ένταση» θέλουν. Είναι βασανιστές ακόμη και με το να διατηρούν ένα φιλικό προσωπείο με γενναιοδωρία και «ανθρωπισμό», προσωπείο έτοιμο να εκραγεί και να κλιμακώσει τη βία σε μια εξ’ ορισμού βίαια και άνιση σχέση.

Πρόκειται για βασικά χαρακτηριστικά της σχέσης αφεντικού – εργάτη με τη διαφορά ότι στην περίπτωση των μεταναστών εργατών οι «ισορροπίες» ή καλύτερα, οι αντιθέσεις μεταξύ των δύο πόλων εκμηδενίζονται a priori και οδηγούν ταχύτερα σε ψυχολογικά και σωματικά βασανιστήρια, αν δεν καταλήξουν σε δολοφονίες.

Μπροστά σ’ αυτή τη σχέση-βασανιστήριο, το μεγαλύτερο κομμάτι του ντόπιου πληθυσμού έχει να επιδείξει μια αξιοπρόσεκτη ανοχή που ιστορικά μπορεί να εξηγηθεί με την αποτυχία του εργατικού κινήματος να θέσει τα κοινωνικά προτάγματά του κόντρα στον πολιτικό προσανατολισμό των μικρομεσαίων στρωμάτων. Η συλλογική ανοχή είναι το πιο γόνιμο έδαφος για τις σύγχρονες εργασιακές σχέσεις που αναπτύσσονται (και) σ’ αυτόν τον τόπο, προς όφελος των νεοφιλελεύθερων επιδιώξεων.

«Θα μπορούσε να είναι ο οποιοσδήποτε…»

Σε μια δόση, κατά τη διάρκεια της διακοπής (όταν το «θέατρο» της δίκης σταματάει, ακούει κανείς σημαντικές ατάκες) ένας ένστολος απευθύνεται με έναν σχετικά ήπιο τόνο στους αλληλέγγυους λέγοντας πως «βρε παιδιά σεβαστείτε τη θέση του, είναι πολύ δύσκολη θέση αυτή του κατηγορούμενου, οποιοσδήποτε θα μπορούσε να είναι στη θέση του». Κρίνοντας από το ολίγον τι χαλαρό και «δε βαριέσαι» ύφος του, ο ένστολος αυτός μοιάζει να είναι αγγελιοφόρος μιας ζωής που θα βιώνεται από εδώ και στο εξής με τους όρους που περιγράψαμε παραπάνω: βασανιστής – βασανιζόμενος.

Πλέον οποιοσδήποτε θα μπορεί να βρίσκεται στη θέση του σγούρδα, σε μια θέση (βασανιστής) δηλαδή που μπορεί από τη μια να εμφανίζεται μπροστά μας ως μια ανατριχιαστική υπόθεση απανθρωπιάς ωστόσο αποτελεί και θα αποτελεί ολοένα περισσότερο έναν εργαλειακό ρόλο, μια φυσιολογική θέση στο κοινωνικό-οικονομικό σύστημα. Την ίδια στιγμή, υπονοείται πως κι από την άλλη πλευρά θα υπάρχουν θύματα, απώλειες, εργάτες – σκλάβοι. Και η εργατική τάξη όπως διδάσκει η ιστορία θα αναγνωρίζει τον εαυτό της ως τέτοια όταν αρνείται την ύπαρξη που διώκεται «φυσιολογικά», στη ροή μιας καθημερινότητας, στη ροή μιας ζωής δηλαδή που την αφορά μόνο η επιβίωση, απογυμνωμένη από ψυχή, πάθη και συναισθήματα. Κάπου διάβασα πρόσφατα ένα εύστοχο σχόλιο για την «θεοποίηση» της επιβίωσης: «η επιβίωση αποτελούσε πάντοτε μια έγνοια των ανθρώπων, μια προεξάρχουσα μάλιστα έγνοια για τους περισσότερους από αυτούς, μόνο στην εποχή μας φαίνεται να λαμβάνει σχεδόν ένα είδος ηθικού κύρους». Η αποκαθήλωσή της θα πρόσθετα εγώ είναι δουλειά των από τα κάτω ταξικών σχηματισμών – οτιδήποτε παίρνει τη θέση ηθικού κύρους στον καπιταλισμό έχει τη σφραγίδα των κυρίαρχων.

Μια τελευταία σημείωση στο ζήτημα της παρακολούθησης της δίκης, του «δημόσιου» χαρακτήρα της και της «διεκδίκησης του χώρου». Χωρίς να έχουμε αυταπάτες για τον ταξικό χαρακτήρα της δικαιοσύνης και τις πολιτικές διευθετήσεις που αναλαμβάνει στις εκάστοτε συγκυρίες, η παρουσία αλληλέγγυων αποδεικνύει ότι ο δημόσιος χαρακτήρας μιας δίκης, η θέασή της για να μπορεί να έχει άποψη η «κοινή γνώμη» όπως χαρακτηριστικά διακηρύττει η φιλελεύθερη αντίληψη, δεν είναι μια κρατική παροχή, ένα «κερδισμένο» δικαίωμα όλων των «πολιτισμένων πλευρών». Ο Ουαλίντ στις αρχές της δικαστικής περιπέτειας συνέχιζε ν’ απειλείται από τα πρώην αφεντικά και τους φίλους του, συνεχίζοντας να ζει σε μια κοινωνία που το πολύ πολύ ν’ άλλαξε τον φούρνο που έπαιρνε το ψωμί της. Το ότι η παρουσία αλληλέγγυων κατάφερε να κόψει τον βήχα της αλαζονείας τους ήταν μια απαραίτητη κίνηση για τον ίδιο πρώτα πρώτα και για τους κρατικούς λειτουργούς οι οποίοι βλέπουν εδώ και χρόνια να περνούν από τα δικαστικά έδρανα μετανάστες εργάτες κατηγορούμενοι για τη «νομιμότητα» της παραμονής τους και για το ηθικό τους κύρος.

Στον «δημόσιο χαρακτήρα» της δίκης η αλληλέγγυα παρουσία έχει μια ταξική υπόσταση, αποτελεί μια ελάχιστη ταξική διεκδίκηση μέσα στον στενό κρατικό χώρο των δικαστών και των ανθρωποφυλάκων. Όταν βέβαια συνοδεύεται με πολύμορφες συνοδευτικές δράσεις (πορείες, ενημερώσεις, παραγωγή κειμένων κ.λπ) τότε επιτυγχάνεται μεγαλύτερη συγκρότηση, συνοχή και το κυριότερο συνέχεια: για να μην φτάνουμε εκ των υστέρων στις δικαστικές αίθουσες.

Είναι προτιμότερο να προλαβαίνουμε την πραγματικότητα της ταξικής σύγκρουσης έξω από το θέαμα που παράγεται μέσα στους ναούς της δικαιοσύνης – όπου δυστυχώς είμαστε και μεις συμμέτοχοι.

Είναι προτιμότερο να κόβουμε από τη ρίζα τη σχέση των Ουαλίντ, των βασανιστών αφεντικών τους και των συνηγόρων τους. Αυτοί οι τελευταίοι αμείβονται με χρήματα που παρήγαγε με την υπεραξία του ο ουαλίντ σ’ εκείνο τον φούρνο στη Σαλαμίνα. Σ’ αυτόν τον «κύκλο» είναι το πρόβλημα.

Την Τρίτη δημοσιεύτηκε μια περίληψη της έκθεσης της Γερουσίας για τις ενισχυμένες μεθόδους ανάκρισης της CIA. Αυτές που χρησιμοποιήθηκαν αμέσως μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, από το 2002 έως το 2007 περίπου. Από τότε διαβάζουμε αναλυτικές περιγραφές βασανιστηρίων και σχόλια επί σχολίων για το αν έπρεπε ή όχι να δημοσιευτεί αυτή η έκθεση. Η συζήτηση γίνεται για το timing της δημοσίευσης και η συζήτηση γίνεται για το αν τελικά ήταν αποτελεσματικές αυτές οι μέθοδοι ανάκρισης. Ακόμη και προοδευτικοί Αμερικάνοι μπαίνουν στη λογική να επικαλεστούν το πόρισμα της επιτροπής, η οποία λέει ότι αυτές οι μέθοδοι, τα βασανιστήρια δηλαδή, έχει αποδειχτεί ότι δεν είναι αποτελεσματικές. Ο κρατούμενος λέει ψέματα, λέει ό,τι χρειάζεται να πει προκειμένου να σταματήσει ο βασανισμός. Κάποιοι άλλοι απαντούν ότι τα στοιχεία της επιτροπής δεν είναι ακριβή.

Αυτή είναι όμως μια συζήτηση που μας πάει πίσω. Ένας καθηγητής νομικής, ο Jeremy Waldron, λέει πολύ απλά ότι η απαγόρευση των βασανιστηρίων είναι απόλυτη, ειδάλλως πάμε κόντρα στην ίδια τη λογική του Νόμου. Ο Μπους πάλι σε μια συνέντευξη που έδωσε δύο μέρες πριν την δημοσίευση της έκθεσης, είπε ότι είμαστε τυχεροί που έχουμε ανθρώπους που δουλεύουν σκληρά για την CIA κι αν η έκθεση μειώνει τη συνεισφορά τους στη χώρα, τότε είναι άδικη και άκυρη. «Αυτοί οι άνθρωποι είναι πατριώτες»

“The report’s full of crap, excuse me (..) You see it too often in Washington where a group of politicians get together and sort of throw the professionals under the bus,”

Dick Cheney

Αλλά το θέμα μας δεν είναι να πούμε ότι ο Μπους είναι κακός ή ότι η CIA υπερέβη τα εσκαμμένα. Για τις πρακτικές αυτές δόθηκε το πράσινο φως από την κυβέρνηση των ΗΠΑ και το υπουργείο Δικαιοσύνης. Οι πρακτικές αυτές νομιμοποιήθηκαν από την συλλογική τρέλα μετά την επίθεση της 9/11. Οι πρακτικές αυτές νομιμοποιήθηκαν από όλο τον κόσμο και σχεδόν όλος ο κόσμος συμμετείχε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εφαρμογή τους. (Ναι και η Ελλάδα, λείπουμε εμείς ποτέ απ’ τα καλά του κόσμου;)

Είναι ενδεικτικό ότι γερουσιαστής που συμμετέχει στην επιτροπή σήμερα και στηρίζει την έκθεση, δήλωνε σε τηλεοπτική εκπομπή το 2003, ότι δεν θα απέκλειε τίποτα προκειμένου να αποκτήσει η κυβέρνηση πληροφορίες από ένα κρατούμενο που είχε θεωρηθεί τρομοκράτης. «Πρέπει να είμαστε σκληροί»

Είναι επίσης ενδεικτικό ότι αμέσως μετά την επίθεση της 9/11 ο Μπους ισχυρίστηκε ότι οι διατάξεις της συνθήκης της Γενεύης δεν ισχύουν για τους κρατούμενους που κατηγορούνται για συμμετοχή στην Αλ Κάιντα.

ο χάρτης των black sites από τον Independent

Τι εννοούμε όταν λέμε βασανιστήρια

Όταν λοιπόν οι ΗΠΑ έπιαναν κάποιον ύποπτο για τρομοκρατία μετά την 9/11, τον πήγαιναν σε ένα από τα black sites που φαίνονται στο χάρτη και άρχιζε η παρακάτω διαδικασία.

Waterboarding

Όπως καταλαβαίνετε από την εικόνα, οι βασανιστές δένουν τον κρατούμενο σε μια σανίδα ή κάτι ανάλογο ώστε τα πόδια να βρίσκονται σε ψηλότερη θέση από το κεφάλι. Επάνω στο κεφάλι τοποθετείται ένα ύφασμα. Οι βασανιστές ρίχνουν νερό πάνω στο ύφασμα με μεγαλύτερη ή μικρότερη ταχύτητα. Το νερό, λόγω της θέσης του κεφαλιού, δεν βρίσκει διέξοδο για πουθενά (πχ. δεν μπορεί να πάει προς τους πνεύμονες). Έτσι σιγά σιγά ο κρατούμενος δυσκολεύεται να αναπνεύσει και σύντομα – ανάλογα και την ποσότητα του νερού – αρχίζει να πνίγεται. Περιγράφεται ότι ο βασανιστής έκανε ένα απλό θόρυβο με τα δάχτυλά του δύο φορές και ο κρατούμενος απλά πήγαινε από μόνος του να καθίσει στη σανίδα. Αναφέρονται περιστατικά που ο κρατούμενος πάθαινε ανεξέλεγκτους σπασμούς σε χέρια και πόδια, είχε παραισθήσεις, ξεσπούσε σε υστερικές παρακλήσεις, έκανε εμετούς και έβγαζε αφρούς από το στόμα. Σε έναν κρατούμενο, τον Abu Zubaydah που θεωρήθηκε υψηλής αξίας στόχος, χρησιμοποιήθηκε το παραπάνω βασανιστήριο 83 φορές.

Rectal feeding και rectal rehydrating

Τοποθετείται στον πρωκτό του κρατούμενου με κλύσμα το απαιτούμενο σωληνάκι και μέσω αυτού, διοχετεύεται φαγητό και υγρά. Αυτό συνέβαινε τόσο σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο κρατούμενος αρνιόταν να πιει νερό ή να φάει, όσο και χωρίς άλλο λόγο αλλά απλά γιατί όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένας αξιωματούχος της CIA «σου έδινε τον απόλυτο έλεγχο πάνω στο κρατούμενο». Το βασανιστήριο αυτό που χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα σε τρεις κρατούμενους που θεωρούνταν ηγετικά στελέχη της Αλ Κάιντα, προκάλεσε πολλά προβλήματα (ζημιές στο έντερο και τον πρωκτό λόγω βίαιης ή απρόσεκτης χρήσης του κλύσματος, ενώ παρατηρήθηκε και η περίπτωση να σαπίζει τροφή στο έντερο και εν γένει στο πεπτικό σύστημα).

Stress positions και στέρηση ύπνου

O κρατούμενος Abu Zubaydah έμεινε 266 ώρες (κάτι παραπάνω από 11 μέρες) σε ένα μεγάλο κουτί (κάτι σαν φέρετρο) και 29 ώρες σε ένα μικρό κουτί, με τις εξής διαστάσεις: Πλάτος 53.34 εκατοστά, μήκος 61 εκατοστά και ύψος 61 εκατοστά. Ένας άλλος κρατούμενος έμεινε όρθιος 54 ώρες και μετά τον έβαλαν καθιστό για άλλες 24, μην επιτρέποντάς του να κοιμηθεί για συνολικά 78 ώρες. Άλλος κρατούμενος, που θεωρούνταν ο σωματοφύλακας του Μπιν Λάντεν, έμεινε κρεμασμένος 22 ώρες με το ένα χέρι του δεμένο με χειροπέδες ψηλά. Ένας κρατούμενος υπεύθυνος, σύμφωνα με την υπηρεσία, για βομβιστικές επιθέσεις έμεινε για δυόμιση μέρες όρθιος με το ένα χέρι σηκωμένο ψηλά. Η στέρηση ύπνου μπορούσε να κρατήσει και για 180 ώρες. Οι κρατούμενοι φυλάσσονταν σε άδεια κελιά χωρίς την παραμικρή θέρμανση ενώ ακουγόταν πολύ δυνατός θόρυβος ή μουσική ασταμάτητα.

Και πάει λέγοντας.

Οι κρατούμενοι δέχονταν διαρκώς απειλές όλων των ειδών. Τους απειλούσαν ότι θα εκτελεστούν από μέρα σε μέρα, ότι οι βασανιστές θα πιάσουν την οικογένειά τους και θα βιάσουν τις γυναίκες τους. Σε μερικούς κρατούμενους φορούσαν πάνες, προκειμένου να τους εξευτελίσουν. Κάποιες φορές τους έβγαζαν ξαφνικά από τα κελιά τους, τους φόραγαν κουκούλες και τους έβαζαν να τρέχουν σε ένα στενό διάδρομο. Εκεί βρίσκονταν οι δεσμοφύλακες, οι οποίοι χτυπούσαν τον κρατούμενο που έτρεχε στα τυφλά.

Κάποτε κάποιος ξεχάστηκε από την υπηρεσία για 17 μέρες δεμένος σε έναν τοίχο. Ένας κρατούμενος πέθανε από υποθερμία. Αφού είχε περάσει το βασανιστήριο της στέρησης ύπνου για 48 ώρες, τον άφησαν σε απόλυτο σκοτάδι, του έριξαν παγωμένο νερό και τον παράτησαν δεμένο στο τσιμεντένιο πάτωμα, ημίγυμνο.

Ως αποτέλεσμα όλων αυτών, υπήρξαν περιστατικά που οι κρατούμενοι είχαν παραισθήσεις, παράνοια, αϋπνία και απόπειρες να στραφούν κατά του ίδιου τους του εαυτού. Ένας κρατούμενος προσπάθησε να δαγκώσει και να κόψει τις φλέβες του καρπού του και ένας άλλος προσπάθησε να κόψει την αρτηρία στο πόδι του με μια οδοντόβουρτσα. Ο Arsala Khan, που κατηγορείται ότι βοήθησε τον Μπιν Λάντεν να δραπετεύσει από την Αμερική, περιγράφεται ότι είχε πολύ έντονες παραισθήσεις, οι οποίες σωματοποιούνταν. Έβλεπε σκυλιά να κυνηγούν και να τρώνε την οικογένεια του.

Αξίζει να σημειωθεί ότι 26 από τους 119 κρατούμενους δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις που η ίδια η CIA είχε θέσει για την φυλάκιση ύποπτων για τρομοκρατία. Σε μία περίπτωση μάλιστα, ο Nazar Ali, ένας άντρας με ψυχικά ασθένεια, κρατήθηκε σε τέτοιου είδους συνθήκες αποκλειστικά ως αντιστάθμισμα, επειδή ένας μέλος της οικογένειάς του ήταν ύποπτο για τρομοκρατία.

ΣΔΙΤ, το όνειρο κάθε ανεπτυγμένης οικονομίας

Αμέσως μετά την επίθεση στους δίδυμους πύργους, η CIA, όπως λέει τόσο η ίδια, όσο και κυβερνητικοί αξιωματούχοι των ΗΠΑ, ανέλαβε ένα τεράστιο έργο για το οποίο δεν ήταν ούτε έτοιμη ούτε προετοιμασμένη. Όταν λοιπόν το κράτος δυσκολεύεται να κάνει τον σωστό επιχειρηματία ή τον αποτελεσματικό σωτήρα, έρχεται η ώρα της πάντα πρόθυμης για κάτι τέτοια, ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Δύο γιατροί, γνωστοί με τα ψευδώνυμα ‘Swigert’ and ‘Dunbar’ ανέλαβαν το έργο να αναδιοργανώσουν τις τακτικές ανάκρισης της υπηρεσίας, να γίνουν εφευρετικοί, καινοτόμοι και αποτελεσματικοί. Το αποτέλεσμα περιγράφηκε παραπάνω.

Οι δύο γιατροί έκλεισαν ένα συμβόλαιο αξίας 180 εκατομμυρίων δολαρίων για να βρούνε αυτές τις περίφημες «ενισχυμένες ανακριτικές μεθόδους». Τελικά πρόλαβαν να εισπράξουν γύρω στα 80 εκατομμύρια, πριν διακοπεί το πρόγραμμα από την κυβέρνηση.

Το 2002 η CIA έστειλε τον ‘Swigert’ σε μια χώρα που δεν κατονομάζεται, για να παράσχει συμβουλές στην ανάκριση του Abu Zubayadah. O ‘Swigert’ χρησιμοποίησε κάποιες από τις μεθόδους που αναφέραμε παραπάνω (στέρηση ύπνου, stress positions, πάνα, εικονική ταφή). Με αυτές τις ιδέες και κάποιες που συνεισέφερε ο ‘Dunbar’, πήγε στην CIA και κατέθεσε μια πρόταση 12 σημείων, με την οποία έλεγε ότι θα έπρεπε αυτοί οι δύο να προσληφθούν (με κάτι σαν σύμβαση έργου) για να βοηθήσουν στις ανακρίσεις που θα προέκυπταν όσο οι ΗΠΑ θα διεξήγαγαν τον «πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία». Οι δύο ψυχολόγοι δεν είχαν καμιά προηγούμενη πείρα από ανακρίσεις, ούτε ήξεραν τίποτα περί Αλ Κάιντα. (Η μόνη σχέση με ανακρίσεις που είχαν ήταν όταν αρκετά χρόνια νωρίτερα είχαν προτείνει «αντι – ανακριτικές» τακτικές με τις οποίες οι Αμερικάνοι στρατιώτες θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τυχόν βασανιστήρια των Βιετναμέζων).

Όπως και να’ χει οι άνθρωποι είχαν πάντως ωραίες ιδέες. Και η υπηρεσία πείστηκε.

Μάλιστα, πείστηκε τόσο πολύ, ώστε δέχτηκε ότι όταν οι δύο καινοτόμοι γιατροί πραγματοποιούν οι ίδιοι τις ανακρίσεις, πράγμα που ζητούσαν και οι ίδιοι άλλωστε, θα έπρεπε να πληρώνονται έξτρα. Πληρώνονταν 1800 δολάρια την ημέρα, δηλαδή τέσσερις φορές περισσότερο από τους υπόλοιπους ανακριτές. Τα έχουμε πει και τα έχουμε δει χιλιάδες φορές, αυτό το καταραμένο το υλικό υπόβαθρο μετατρέπει απλούς ανθρώπους σε πατριώτες και ψυχολόγους σε εφευρέτες.

Οι δύο ψευδώνυμοι ψυχολόγοι εντέλει ονομάζονται James Elmer Mitchell and Bruce Jessen και τα βιογραφικά τους έχουν μικρή έως ελάχιστη σημασία. Ο Mitchell μπήκε στην πολεμική αεροπορία το 1974, ειδικεύτηκε στην εξουδετέρωση εκρηκτικών μηχανισμών και αργότερα πήρε διδακτορικό στην ψυχολογία, εστιάζοντας στην δίαιτα, την άσκηση και την υπέρταση. Ο Jessen πήρε το διδακτορικό του στο “family sculpting” (αρνούμαι να προσπαθήσω να το μεταφράσω αυτό) και αργότερα πήγε στην πολεμική αεροπορία, όπου ειδικεύτηκε στην επιλογή ανακριτών.

Σημασία έχει ότι οι δυο τους έχουν υπογράψει μια συμφωνία η οποία τους παρέχει κατά κάποιο τρόπο τη δυνατότητα να προστατευτεί η επιχείρησή τους (γιατί έφτιαξαν και μια τέτοια στην πορεία, πώς να διαχειριστούν τέτοια οικονομικά), οι ίδιοι και οι υπάλληλοί τους από οποιαδήποτε νομική ευθύνη, που εκπορεύεται από τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα. Η ασυλία πάνω απ’ όλα.

Κατά τ’ άλλα μικρή σημασία έχει ότι όλη αυτή η ιστορία με τις μεθόδους βασανισμού στοίχισε στον Jessen τη θέση του ως “εθελοντή ηγέτη του εκκλησιάσματος” ή “επίσκοπο” (είναι μορμόνος ο άνθρωπος, τι τίτλους έχουν κι αυτοί) σε μια εκκλησία της πολιτείας της Washington. Βοηθούσε, είπε κάποιος υψηλά ιστάμενος της εκκλησίας των Μορμόνων, ζευγάρια που είχαν προβλήματα με το γάμο ή τα οικονομικά τους. Για αυτό το τελευταίο είμαστε σίγουροι.

Άλλωστε μέχρι το 2009 που σταμάτησε το πρόγραμμα της cia, ουσιαστικά όλες οι ανακριτικές πράξεις είχαν ανατεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Outsourcing λέγεται και είναι το άλφα και το ωμέγα της ανάπτυξης.

foto: Justin Norman

Απολογίες και διαχρονικές προσπάθειες

Η CIA βεβαίως, ως άλλος παίκτης της σουπερλιγκ μετά από χαμένο ντέρμπι, εξέδωσε μια ανακοίνωση στην οποία παραδέχεται ότι έκανε λάθη, αλλά βγαίνει δυνατότερη από αυτή τη διαδικασία και θα προσπαθήσει, όπως πάντα, για το καλύτερο. Από την ανακοίνωση κρατάω και το εξής. Ότι όπως και να έχει, η υπηρεσία πρέπει να εξασφαλίσει ότι η έκθεση της γερουσίας δεν θα επηρεάσει την αυτοπεποίθηση των υπαλλήλων της CIA. Και προσθέτει με νόημα ότι ελπίζει άλλη φορά τέτοιες εκθέσεις να γίνονται και με τη δική της συνεργασία και να είναι κάπως πιο *αντικειμενικές*.

Όντως η CIA κοιτάζει να γίνεται καλύτερη και να μαθαίνει από τα λάθη της. Για παράδειγμα τη δεκαετία του 1960, όταν πειραματιζόταν ελπίζοντας να βρει κάτι που να προσιδιάζει σε ορό της αλήθειας, έδινε σε έναν ψυχικά ασθενή LSD επί 174 μέρες. Επίσης η υπηρεσία είχε και παλιά κρυφές φυλακές, στη Γερμανία και στην Ιαπωνία. Τώρα όμως επέκτεινε τις δραστηριότητές της και ονόμασε τις φυλακές «black sites».

Πέρα όμως απ’ το κωμικοτραγικό του πράγματος, η συζήτηση που ίσως πρέπει να γίνει είναι αυτή που αναρωτιέται αν αυτή η αποκάλυψη έχει κάποια σημασία ή συνέπεια. Εξαιτίας της θέσης που βρίσκονται οι ΗΠΑ (μέσα στα 5 μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας αλλά και χάρη στη μη υπογραφή της συνθήκης της Ρώμης για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο – να ‘ναι καλά ο Μπους), καμία ουσιαστική συνέπεια, πόσο μάλλον κύρωση δεν μπορούμε να περιμένουμε. Ούτε οι βασανιστές, ούτε οι ψυχολόγοι – εφευρέτες, ούτε κανείς δεν μπορεί να δικαστεί για εγκλήματα πολέμου ή εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ακόμη περισσότερο, η ίδια η κοινωνία των ΗΠΑ δεν δείχνει σοκαρισμένη. Δείχνει προβληματισμένη για την αποτελεσματικότητα των βασανιστηρίων.

Κάπου σ’ αυτό το σημείο ερχόμαστε εμείς να συναντήσουμε τις ΗΠΑ. Βοηθήσαμε λέει ως χώρα, παρέχοντας αεροδρόμια (και ποιος ξέρει τι άλλο) για τη μεταφορά κρατουμένων στα μαύρα και μυστικά κέντρα κράτησης. Αλλά αυτό δεν μας κάνει εντύπωση, ούτε ότι βοηθήσαμε ούτε ότι κανείς δε ρωτάει τι και πως. Το έχουμε αποδείξει, από το Βελβεντό στη Γαδά και μέχρι τη Νιγρίτα. Εμείς τους τρομοκράτες ξέρουμε να τους χειριζόμαστε και αν ερχόταν ποτέ κάποια επιτροπή της Γερουσίας να κάνει έρευνα, δε θα είχαμε παρά να ανοίξουμε το κοντινότερο λάπτοπ και να παίξουμε λίγο στο φοτοσοπ. Ποιος ενδιαφέρεται άλλωστε στ’ αλήθεια για τα βασανιστήρια;

***

διαβάστε εδώ όλη την περίληψη της έκθεσης

Ένα εξαιρετικό μάζεμα με διάφορα γραφήματα και στοιχεία της έκθεσης

και ένα άρθρο της washington post και ένα από το new yorker από τα οποία πήρα στοιχεία

foto εξωφύλλου: Justin Norman

 

«Πρέπει να καταλήξουμε ότι φυσιολογική συνείδηση, αντίληψη και σκέψη μπορεί να διατηρηθεί μόνο σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον όταν δεν υπάρχει καμιά αλλαγή, επέρχεται στέρηση αισθητήριων αντιδράσεων και η φυσιολογική αντίληψη εξασθενεί..»[1]

 

         M.D. Vernon

Τα λευκά κελιά αποτελούν τα πιο σύγ­χρο­να και “ε­πι­στη­μο­νι­κά” μέ­σα κα­τα­στο­λής. Κοινή πρόθεση του απομονωτικού εγκλεισμού αποτελεί η αργή αλλά μεθοδική κατάλυση της προσωπικότητας του εγκλείστου, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της μονοπώλησης των αισθήσεων. Επιστημονικές έρευνες με επικεφαλής τον Dr.Stuart Grassian[2] απέδειξαν ότι όσοι  εισέρχονται υγιείς στα λευκά κελιά αναπτύσσουν στην πλειοψηφία τους κάποιου είδους ψυχοπάθεια, ενώ αυτοί που έχουν ήδη κάποιο πρόβλημα ψυχικής διαταραχής, αντιμετωπίζουν μια σταδιακή επιδείνωση της κατάστασής τους. Η ύπαρξη λευκών κελιών έχει χαρακτηριστεί ως σύγχρονο βασανιστήριο από τις διεθνείς οργανώσεις υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

ΛΕΥΚΑ ΚΕΛΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Ο απομονωτικός εγκλεισμός εκφράζεται χωρικά με συγκεκριμένους τύπους, έχει αναπτύξει μια δικιά του ιδιαίτερη αρχιτεκτονική η οποία εξελίσσεται και καλύπτει όλες τις κλίμακες του σχεδιασμού, από την πολεοδομική κλίμακα μέχρι το επίπεδο της οικοδομικής λεπτομέρειας.

Σχεδιασμός

Ξεκινώντας από τη μεγάλη κλίμακα, αναφέρεται ότι συνήθως οι φυλακές απομονωτικού εγκλεισμού χτίζονται σε πολύ μεγάλη απόσταση από τα αστικά κέντρα και γενικότερα από οποιοδήποτε χτισμένο περιβάλλον. Οι κρατούμενοι θα πρέπει να βρίσκονται αποκλεισμένοι από τους ήχους ,τις φωνές ,τις μυρωδιές  της πόλης με σκοπό να αποκοπούν από την ίδια τη ζωή. Ένας επιπλέον λόγος, για τη χωροταξική αυτή επιλογή είναι και η αναχαίτιση των προσπαθειών υποστήριξης των κρατουμένων από τις οικογένειες τους, αλλά και των δικηγόρων τους.[3]

Ο σχεδιασμός των ειδικών απομονωτικών κελιών ανά τον κόσμο είναι πανομοιότυπος. Πρόκειται  κατά κανόνα για μακρόστενα υπόγεια και ημιυπόγεια  ατομικά κελιά διαστάσεων 2,5Χ 3 μέτρα κατά μέσο όρο. Εξαιτίας του ιδιαίτερα ενοχλητικού για τους κρατούμενους σχήματος, οι κρατούμενοι υποχρεώνονται να βαδίζουν μέσα στο κελί τους μόνο μπρος – πίσω κατά τη μία διεύθυνση, γεγονός που τους δημιουργεί και σωματικά προβλήματα.

Τα  χρώμα μέσα στο κελί είναι πάντα λευκό και η απουσία παραθύρου ή η ύπαρξη μικρών ανοιγμάτων σε τυφλά σημεία, συμβάλλουν στη διακοπή προσλαμβανουσών εικόνων του εξωτερικού περιβάλλοντος από τους κρατουμένους. Οι χώροι υγιεινής βρίσκονται εντός του κελιού για να περιοριστούν οι μετακινήσεις των κρατουμένων. Συνήθως τοποθετούνται σε σημεία ορατά από τον οφθαλμό της πόρτας, δίνοντας τη δυνατότητα στους φύλακες να παρακολουθούν και τις πιο ιδιωτικές στιγμές του κρατούμενου.

Οι διαστάσεις τους, τα έπιπλά τους, ο υπόλοιπος εξοπλισμός τους και τα υλικά που χρησιμοποιούνται, είναι παρόμοια. Κάθε κελί περιέχει ένα κρεβάτι από τσιμέντο, ένα στοιχειώδες τραπέζι γραφείου από τσιμέντο ή μεταλλικό ενσωματωμένο στον τοίχο, ένα συνδυασμό νιπτήρα και τουαλέτας από ανοξείδωτο ατσάλι και ένα ράφι. Το μόνο αντικείμενο που δεν είναι από τσιμέντο ή μέταλλο είναι το στρώμα του κρεβατιού. Η λογική του εξοπλισμού ακολουθεί τη λογική του ελαχίστου.[4]

Σχετικά με τον προαύλιο χώρο, αυτός είναι πλήρως χτισμένος με σχεδόν ανύπαρκτη πρόσβαση στο φυσικό περιβάλλον. Λόγω του μικρού τους μεγέθους, του ελάχιστου εξοπλισμού τους, των τσιμεντένιων πατωμάτων, των ψηλών τσιμεντένιων τοίχων, της απουσίας εξωτερικής θέας, οι χώροι αυτοί προσφέρουν μικρή διαφοροποίηση από τον εγκλεισμό στο κελί. Γι’ αυτό οι περισσότεροι κρατούμενοι στις φυλακές απομόνωσης των ΗΠΑ τους αποκαλούν «μεγεθυμένα κελιά» (oversized cells) ή «σπίτια για σκύλους» (dog runs).

Κατά τη διάρκεια του προαυλισμού ο φυλακισμένος βρίσκεται απόλυτα απομονωμένος, δεν έχει τη δυνατότητα να έρθει σε οποιαδήποτε επαφή με τους συγκρατούμενούς του ή  με το φυσικό περιβάλλον, ενώ σιδερένιες πόρτες σχεδιάζονται σε κάθε άνοιγμα των εσωτερικών διαδρόμων με στόχο τον πλήρη αποκλεισμό των κρατουμένων ακόμα και από την θέαση μιας εσωτερικής εικόνας της φυλακής.

Γενικότερα η  απώλεια της ανθρώπινης σωματικής επαφής θεωρείται ο δυσκολότερος και πιο ματαιωτικός παράγοντας κατά την παραμονή στη φυλακή. Επιπλέον χρησιμοποιούνται μέθοδοι όπως η λογοκρισία, η κατακράτηση, η καθυστέρηση αλληλογραφίας,  ο περιορισμός και η  παρακολούθηση των τηλεφωνημάτων, η ελαχιστοποίηση επισκέψεων οι οποίες μάλιστα πραγματοποιούνται χωρίς φυσική επαφή μεταξύ του κρατούμενου και του επισκέπτη, παρενόχληση και απειλές στους επισκέπτες.

ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΗ ΑΠΟΣΤΕΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΜΟΝΩΤΙΣΜΟΣ

Αισθητηριακή αποστέρηση είναι μια μέθοδος βασανισμού που συνδέεται άμεσα με την απομόνωση και συνιστά ένα στρεσογόνο παράγοντα που μπορεί να πυροδοτήσει την εκδήλωση πολλών συνδρόμων[5]. Αισθητηριακή στέρηση[6] (Sensory deprivation) ονομάζεται η σκόπιμη μείωση ή η απομάκρυνση των ερεθισμάτων σε μία ή περισσότερες από τις αισθήσεις. Απλές συσκευές όπως παρωπίδες ή κουκούλες και ωτοασπίδες μπορούν να διακόψουν την όραση και την ακοή, ενώ οι πιο πολύπλοκες συσκευές μπορούν επίσης να διακόψουν την αίσθηση της όσφρησης, της αφής, της γεύσης.

Η αισθητηριακή στέρηση των τροφίμων στα λευκά κελιά επιτυγχάνεται κατ’ αρχάς με τη δημιουργία ενός συνεχούς μονότονου και ομοιόμορφου σκηνικού και επιπλέον χάρη σ’ ένα διπλό άξονα. Αφενός με τη σταθερή ένταση του τεχνητού φωτισμού, η οποία σβήνει την ύπαρξη των περιγραμμάτων και αφαιρεί την αντίληψη των ωρολογιακών εναλλαγών ως προς το φως και αφετέρου με τη μερική ή ολική κατάργηση των αισθητικών ερεθισμάτων, όπως οι εξωτερικοί θόρυβοι και οι μυρωδιές.

Σύμφωνα με ορισμένες έρευνες, ύστερα από 48 ώρες απομόνωσης των αισθήσεων, ο ασθενής έχει παραισθήσεις και πέφτει σε λήθαργο. Διακατέχεται από έντονο άγχος και σε ορισμένες περιπτώσεις εκδηλώνει διαταραχές του περιεχομένου των σκέψεων, με τη μορφή παραληρήματος.  Συχνά οδηγείται στην κατάθλιψη και την ανάπτυξη άλλων ψυχωτικών διαταραχών και συνδρόμων.[7] Οι παραισθήσεις του ασθενή μειώνονται, όταν αρχίζει να δέχεται ερέθισμα από το περιβάλλον και μπορεί να φτάσει στο σημείο να νιώθει φιλικά προς τους διώκτες του, να τους εμπιστεύεται, επειδή είναι αποκλειστικά εκείνοι, που του μεταφέρουν αυτό το ερέθισμα. Αρχίζει και μεταβιβάζει θετικά συναισθήματα προς αυτούς. Πιστεύει ότι αυτοί τελικά θα τον βοηθήσουν.

Τα συμπτώματα που διαγνώστηκαν από τις έρευνες του Dr.Stuart Grassian, χωρίστηκαν σε τέσσερις κατηγορίες:

1.Αλλαγές στην αντιληπτική ικανότητα:

Δυσκολία συγκέντρωσης, δυσκολίες και αποκοπές στην ομιλία και στο σχηματισμό προτάσεων, με αποτέλεσμα να ξεχνιέται το περιεχόμενο του θέματος. Γενική υπερευαισθησία στα εξωτερικά ερεθίσματα. Η πλειοψηφία των κρατούμενων ενοχλείται αφόρητα από το φως, τις οσμές, τους ήχους, τις γεύσεις. Εξοργίζονται από θορύβους, όπως το καζανάκι ή οι σωληνώσεις, δεν μπορούν να αντέξουν τη μυρωδιά από το φαγητό, δεν ανέχονται τη γεύση του νερού. Αντιληπτικές παραμορφώσεις, παραισθήσεις και εξωπραγματικές εμπειρίες (derealization experiences). Οι φυλακισμένοι ακούνε ψιθύρους ή φωνές, χωρίς να μπορούν να επιβεβαιώσουν αν ήταν πραγματικές ή αποκυήματα της φαντασίας τους. «Άκουσα τους φύλακες να μιλάνε. Το είπαν αυτό; Ναι; Όχι; Προσπαθώ να το επιβεβαιώσω (από τον κρατούμενο στο διπλανό κελί). Καμιά φορά ακούει κάτι που εγώ δεν ακούω. Ξέρω ότι κάποιος από τους δυο μας είναι τρελός, αλλά ποιος; Μήπως χάνω τα λογικά μου;» Οι παραισθήσεις είναι διαφόρων ειδών, όπως τοίχοι που αρχίζουν να λειώνουν ή να κυματίζουν ή πράγματα που κινούνται στην άκρη του οπτικού πεδίου του κρατούμενου.

2.Συγκινησιακές διαταραχές:

Κυμαινόμενες κρίσεις πανικού, οι οποίες συνοδεύονται από ταχυκαρδία, κόψιμο της αναπνοής, τρέμουλο ή φόβο επικείμενου θανάτου.

3.Διαταραχές στη σκέψη:

Εμφάνιση πρωτόγονων φαντασιώσεων. Οι κρατούμενοι έχουν φαντασιώσεις εκδίκησης, βασανισμού και ακρωτηριασμού των δεσμοφυλάκων. Τους είναι αδύνατον να ελέγξουν τις εικόνες εκδίκησης που συνεχώς επανέρχονται. Μανία καταδίωξης, παράνοια. Οι κρατούμενοι ακούνε ανύπαρκτες συζητήσεις για το άτομό τους ή νομίζουν ότι τους έχουν ρίξει φάρμακο στο φαγητό.

4.Προβλήματα στον έλεγχο των παρορμήσεων:

Οι κρατούμενοι αδυνατούν να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους και έχουν εκρήξεις βίας ή αυτοκαταστροφής. Άλλοι καταστρέφουν ότι βρουν μπροστά τους στο κελί, σκίζουν τις φωτογραφίες ή την αλληλογραφία τους και άλλοι κατά τη διάρκεια των κρίσεων αυτοτραυματίζονται ή κάνουν απόπειρα αυτοκτονίας, χωρίς να έχουν συνείδηση των πράξεών τους.[8]

Το σύστημα απομονωμένων ατομικών κελιών καταστρέφει όλο το νευρολογικό σύστημα των κρατουμένων. Παρατηρούνται κινήσεις εκτός ελέγχου και εξαφανίζονται τα αντανακλαστικά. Επίσης παρατηρείται υπερβολική εφίδρωση, στομαχικός πόνος, χάσιμο βάρους, σπονδυλικοί πόνοι, διαταραχές στο κυκλοφορικό και ανοσοποιητικό σύστημα, διαταραχές στην όραση και στην περίοδο των γυναικών.

ΧΩΡΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ

Ο σχεδιασμός του χώρου έχει τη δυνατότητα να παρακινήσει ή να αδυνατίσει τη σκέψη, να εντείνει ή να εμποδίσει την ανάρρωση, να ενθαρρύνει ή να παρεμποδίσει την κοινωνική αλληλεπίδραση, να βελτιώσει την πνευματική και ψυχολο­γική υγεία ή να αυξήσει την ανησυχία. Η αποστέρηση των αισθήσεων επιτυγχάνεται με την εξουδετέρωση της μνήμης και την απώλεια της αίσθησης του χώρου και του χρόνου. Στα λευκά κελιά επιτελείται ο σιωπηλός θάνατος της ανθρώπινης ψυχικής υγείας. Η κατάσταση στην οποία περιέρχεται ο κρατούμενος ονομάζεται «εξαναγκασμένη απραξία» (forced idleness).

Εστιάζοντας στην χωρική συγκρότηση και τις επιπτώσεις στη ψυχική και σωματική υγεία των κρατουμένων αναφέρονται τα εξής:

Φως

Τα κελιά των σύγχρονων φυλακών απομόνωσης δεν έχουν παράθυρα ή όταν έχουν, αυτά είναι πολύ μικρά, στενά και μη ανοιγόμενα. Όταν το παράθυρο υπάρχει, είτε είναι αδιαφανές, είτε βλέπει σε κάποιο τοίχο, ώστε ο κρατούμενος να μην έχει εικόνα του τι συμβαίνει εκτός της πτέρυγας. Ο ήχος και η θέα,  εμποδίζονται από το παράθυρο. Ο χρήστης παύει να έχει τον έλεγχο του φωτισμού, με αποτέλεσμα να αναπτύσσει συναισθήματα κατωτερότητας, μηδενικής αυτοεκτίμησης,  απραξίας και να κυριεύεται από το άγχος.

Φωτισμός

Επιβάλλεται τεχνητός φωτισμός 24 ώρες το 24ωρο. Συνήθως υπάρχουν δύο φώτα στο κελί, διαφορετικής έντασης. Το φως μεγάλης έντασης ελέγχεται είτε από τον κρατούμενο είτε από τη διοίκηση, ανάλογα με τη φυλακή. Όταν κλείνει το πρώτο φως, ανάβει αυτόματα το βοηθητικό φως μικρότερης έντασης, το οποίο επιτρέπει την επιτήρηση ακόμα και τις ώρες που ο κρατούμενος θέλει να κοιμηθεί.[9] Σε πολλές φυλακές το φως αυτό είναι τέτοιας έντασης, που ο κρατούμενος για να κοιμηθεί αναγκάζεται να σκεπάσει το κεφάλι του, κάτι που απαγορεύεται. Έτσι οι φύλακες μπορούν όποτε θέλουν να τον ξυπνάνε με την πρόφαση αυτή, στερώντας από τους κρατούμενους ακόμα και τη δυνατότητα του φυσιολογικού ύπνου.

Οι δύο αυτές χωρικές συνθήκες συνδέονται με την απώλεια προσανατολισμού ημέρας-νύχτας.

Χρώμα

Το λευκό χρώμα στα κελιά επηρεάζει δραματικά την όραση των κρατουμένων οι οποίοι έρχονται αντιμέτωποι με τη «λευκή» όραση. Λόγω της εξαναγκαστικής οπτικής μονοτονίας και του συνεχούς φωτισμού, η ύπαρξη περιγραμμάτων σβήνει και έτσι σταδιακά χάνεται η αίσθηση του χώρου και του χρόνου.

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη Θεωρία των χρωμάτων, «Το μάτι ούτε θέλει ούτε μπορεί να παραμείνει επί μακρόν σε μία ομοιόμορφη κατάσταση που καθορίζεται σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο.»[10]  Το λευκό χρώμα αντιπροσωπεύει το φως και θέτει το όργανο της όρασης σε κίνηση. Σύμφωνα με τις μεταεικόνες, στις παραμένουσες εικόνες τετράγωνων αντικειμένων, παρατηρείται μία συρρίκνωση των γωνιών, ώστε σταδιακά η εικόνα να θυμίζει μάλλον ένα κύκλο με συνεχώς ελλατούμενο μέγεθος.[11]

Επιπλέον, το μάτι μπορεί να συνταυτιστεί με ένα μεμονωμένο χρώμα μόνο αν εξαναγκαστεί. Κάτι τέτοιο όμως συμβαίνει μόνο στιγμιαία. Κάθε φωτεινό σημείο δε διεγείρει απλώς ένα σημείο πάνω στον αμφιβληστροειδή, αλλά ένα κύκλο γύρω του , έτσι ώστε σε μία φωτεινή επιφάνεια το φως επεκτείνεται πέρα από τα αντικειμενικά όρια αυτής της επιφάνειας. [12]

Παράλληλα το χρώμα βιώνεται ψυχικά και συμβολικά έχοντας τεράστιες επιπτώσεις στην αντίληψη. Έτσι με την εξαναγκαστική οπτική μονοτονία ενδυναμώνονται αισθήματα κατωτερότητας και εξευτελισμός του ψυχικού κόσμου του κρατούμενου.

Και οι τρεις παραπάνω χωρικές συνθήκες , η απουσία φυσικού φωτός, η επιβολή έντονου τεχνητού φωτισμού και η εξαναγκαστική οπτική μονοχρωμία σε συνδυασμό με τα ανακλαστικά μεταλλικά αντικείμενα (πόρτες από χάλυβα, κάγκελα, φακοί) συντελούν στην αποστέρηση του ύπνου που αποτελεί έναν από τους πιο στρεσσογόνους παράγοντες για την ανάπτυξη ψυχωσικών συνδρόμων. Από μόνη της, η αποστέρηση ύπνου μπορεί να προκαλέσει ψύχωση σε φυσιολογικά άτομα που δεν έχουν άλλα σωματικά ή συναισθηματικά stress.

Ακουστική

Οι άνθρωποι έχουν έντονα την ανάγκη να νιώθουν ότι ελέγχουν το περιβάλλον τους. Ένας χώρος, ο οποίος έχει φασαρία παρουσιάζει δυσκολίες και αποτρέπει τον έλεγχο του περιβάλλοντος. Οι πηγές θορύβου στα λευκά κελιά ανάλογα με τη φυλακή είναι συνήθως μη απαραίτητες, πολυάριθμες και δυνατές (υψηλά επίπεδα dB). Παραδείγματα κοινών πηγών περιλαμβάνουν ηλεκτρο­μηχανολογικές εγκαταστάσεις, συναγερμούς, εξοπλισμό, μεταλλικές κατασκευές.  Ακόμη και η μουσική χρησιμοποιείται αρνητικά καθώς πολλές φορές εξαναγκάζουν τους κρατούμενους να ακούν  μουσική σε υψηλά dB και επιλέγοντας λάθος μουσική. Ωστόσο, ειδική μέριμνα έχει δοθεί στο θέμα του σχεδιασμού των τοίχων με στόχο την απάλειψη της αναμετάδοσης του νοήματος, της πληροφορίας.

Οι κρατούμενοι υπόκεινται στο «λευκό» θόρυβο, δηλαδή σε ένα συνεχή, δυνατό απροσδιόριστο θόρυβο/ βόμβο. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αισθητηριακή υπερφόρτωση. Ταυτόχρονα, η έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας οδηγεί σε αισθητηριακή αποστέρηση και οι ήχοι που ακούγονται μπορεί να προκαλέσουν άγχος

Αερισμός

Χρησιμοποιούνται θύρες ειδικής τεχνολογίας, – χοντρές και εσωτερικά επενδυμένες με σίδερο, έχοντας ένα μικρό παραθυράκι για σερβίρισμα ύπαρξη συμπαγούς πόρτας αντί για σιδεριά, αφαιρεί κάθε δυνατότητα για φυσικό αερισμό των κελιών. Έτσι ο τεχνητός κλιματισμός είναι απαραίτητος στις πτέρυγες των κελιών, και όπου δεν υπάρχει, οι συνθήκες είναι αφόρητες. Όπου υπάρχει κλιματιστικό το ελέγχει η διεύθυνση, αποκτώντας άλλο ένα όργανο τιμωρίας των φυλακισμένων. [13]

Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον επηρεάζεται κάθε αίσθηση. Επίσης εμφανίζονται προβλήματα στις αρθρώσεις από την υποχρεωτική ακινησία και την αδυναμία άσκησης. Τα επισκεπτήρια αν επιτρέπονται,  είναι πάντα μικρής διάρκειας και λαμβάνουν χώρα σε μικρές ατομικές αίθουσες με αλεξίσφαιρο τζάμι ή ατσάλινο πλέγμα. Τέλος, την απομονωτική κόλαση των κρατουμένων ολοκληρώνουν κάμερες παρακολούθησης σε όλα τα σημεία διαβίωσής τους, με στόχο τη αίσθηση της διαρκής έκθεσης στις αρχές.

ΜΙΚΡΟΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ

 «Ο αρχιτέκτων μιας φυλακής, πρέπει να είναι κατά κάποιον τρόπο και φιλόσοφος και ηθικολόγος, έχοντας πάντα στο νου του, ότι συμβάλλει στην βελτίωση μιας κοινωνικής αθλιότητας».

Γ. Τριανταφυλλίδης

Ο ανθρώπινος οργανισμός λειτουργεί σαν κεραία. Από την άλλη, «η αρχιτεκτονική προσεγγίζει, αντιμετωπίζει, επεξεργάζεται, αναδεικνύει, αξιοποιεί, μορφοποιεί και, τελικά, δημιουργεί χωρικότητα. Η διπλή χωρικότητα αναφέρεται στη θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα σε συνειδητή και ασυνείδητη εμπειρία της χωρικότητας.

Η συνειδητή χωρικότητα διέπεται από την αρχή της πραγματικότητας,[…] συγκροτείται με κύριες πτυχές τον συμβατικό  επιχειρησιακό χώρο, τη συνάντηση-συνεύρεση-αλληλεπίδραση προσώπων και πραγμάτων, την πρακτικότητα και την αισθητική.
Η ασυνείδητη χωρικότητα διέπεται από την αρχή της ηδονής, λειτουργεί με όρους πρωτογενούς διαδικασίας και συγκροτείται με κύριες πτυχές τους δυνητικούς χώρους, τις τελεστικές και εικαστικές παραμέτρους, την απεικονιστική παράσταση πραγμάτων, τον αυστηρά προσωπικό, ακοινώνητο μονόλογο, τη μη-συμμεριστή εμπειρία και τη φαντασίωση.»[14] Με άλλα λόγια, η αρχιτεκτονική δημιουργεί το χώρο ο οποίος χαρακτηρίζεται από τη μορφή του (σχήμα, υλικά), τη χρήση του, την ποιότητά του (φως, χρώμα, θερμική και ακουστική άνεση, οσμή) και από τους χρήστες του.

Ωστόσο ο χώρος μας ελέγχει και μας καθορίζει. Ο άνθρωπος δέχεται ισχυρά συναισθήματα από τον χώρο, ο οποίος, τελικά, επηρεάζει την αποδοτικότητα, την ψυχική υγεία και τη σχέση των χρηστών μετα­ξύ τους.

«…ο τρόπος με τον οποίο είναι σχεδιασμένα τα κτίρια και η διακόσμησή τους είναι σημαντικά για την διεύθυνση, το προσωπικό και ομοίως για τους φυλακισμένους. Μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την ατμόσφαιρα μιας φυλακής…»[15]

Woolf, A.

Στην περίπτωση του απομονωτικού εγκλεισμού πραγματώνεται μια πολυδιάστατη προσπάθεια κατακρεούργησης αυτής της διπλής χωρικότητας που μόνο στην παράνοια μπορεί να οδηγήσει. Έρευνες έχουν δείξει ξεκάθαρα ότι η δια­νοητική ικανότητα, ο εγκέφαλος και το νευρικό σύστημα είναι άμεσα επηρεασμένα, είτε θετικά είτε αρνητικά, από τα στοιχεία του περιβάλλοντος[16]. Για τη σωστή λειτουργία του βιολογικού μηχανισμού είναι απαραίτητη η ποικιλία των ερεθισμάτων που δέχεται ο ανθρώπινος οργανισμός. Η κατάσταση της συνεχούς μονοτονίας επιφέρει παθολογικές διαταραχές. Αποδεικνύεται ότι η ευεξία και συνεπώς η απόδοση των ανθρώπων συνδέονται στενά με την ποιότητα του αρχιτεκτονικού χώρου. Η ζωή του καθενός αντικατοπτρίζεται στο πε­ρίβλημά του.

Ο άνθρωπος βλέπει στην κατοικία το συναίσθημα της ασφάλειας και της φροντίδας, όπως νιώθει το βρέφος με το μητρικό περιβάλλον. Ο κρατούμενος  λόγω της εκτεταμένης παραμονής του στον δωμάτιο νοσηλείας, οικειοποιείται τον χώρο και του προσδίδει τον ρόλο της κατοικίας. Η σχέση με τους τοίχους οξύνεται. Το επίπεδο ψυχολογικής λειτουργίας ακολουθεί την ποιότητα του περίγυρού της. Αυτό ακριβώς συνέβη σε μία ασθενή κλεισμένη σε έναν θάλαμο ψυχιατρείου, κακοφωτισμένο και βαμμένο καφέ. Η ασθενής πασάλειβε τους τοίχους με τα περιττώματά της, δείχνοντας έτσι τη δυσαρέσκειά της στον χώρο.

Αυτή η μορφή ιδρυματικής κτηνωδίας το μόνο που καταφέρνει είναι να εκμηδενίζει τους κρατούμενους, να αποκλείει την καλυτέρευση και επανένταξή τους και να εξοργίζει την κοινωνία. Ο  σχεδιασμός  πρέπει να βοηθά  στην αναμορφωτική διαδικασία και να προσφέρει ένα ανθρώπινο περιβάλλον για το προσω­πικό και τους κρατούμενους, στη χειρότερη, όμως, θα πρέπει τουλάχιστον να μην κάνει παραπάνω ζημιά[17].

Ο αρχιτέκτονας πρέπει πάντα να σέβεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια των χρηστών, κυρίως ενός τέτοιου ιδρύματος.

***

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΣΥΝΔΡΟΜΑ ΤΟΥ ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΥ[18]

 Τα σύνδρομα μπορεί να είναι αιτιολογικά, παθογενετικά ή μορφολογικά. Με τον όρο «σύνδρομα του εγκλεισμού»  νοείται  ένα σύνολο συμπτωμάτων που εκδηλώνονται από κρατούμενους στο περιβάλλον της φυλακής  και σε άμεση αλληλεπίδραση με αυτό.

1)Βραχεία ψυχωσική διαταραχή

Βασικό γνώρισμα της βραχείας ψυχωσικής διαταραχής αποτελεί η ξαφνική έναρξη ενός ψυχωσικού επεισοδίου, με διάρκεια που κυμαίνεται από μια ημέρα έως τριάντα μέρες. Μέτα τη λήξη του επεισοδίου αυτού, το άτομο επανέρχεται στο προηγούμενο επίπεδο λειτουργικότητας. Τα συμπτώματα αυτής της διαταραχής συνιστούν οι παραληρητικές ιδέες, οι ψευδαισθήσεις, ο αποδιοργανωμένος λόγος και η έντονα  αποδιοργανωμένη συμπεριφορά. Το άτομο δείχνει έντονα αναστατωμένο, με σύγχυση και εκδηλώνει ταχεία εναλλαγή συναισθημάτων. Η αιτιολογία της διαταραχής αυτής, στα πλαίσια της φυλακής σχετίζεται με στρες που προκαλείται από εξωτερικούς παράγοντες και με την προσωπικότητα του ατόμου.

2)Σύνδρομο Ganser

To σύνδρομο Ganser αποτελεί ένα είδος διαταραχής οι οποίες χαρακτηρίζονται από διάσχιση ή διάσπαση στις συνήθως συντεθειμένες λειτουργίες της συνείδησης, της μνήμης, της ταυτότητας ή της αντίληψης του περιβάλλοντος, που μπορεί να είναι ξαφνική ή προοδευτική, παροδική ή χρόνια. Βασικό κοινό στοιχείο σε όσα άτομα εμφανίζουν το σύνδρομο Ganser, το οποίο είναι αρκετό για να αποδοθεί αυτή η διάγνωση, αποτελεί η αδυναμία του ατόμου να απαντήσει με ακρίβεια σε εύκολες ερωτήσεις, στις οποίες απαντά κατά προσέγγιση. Πρόκειται για αναστρέψιμη διαταραχή, η οποία εμφανίζεται ως επί το πλείστον σε συνθήκες εγκλεισμού και ειδικότερα , σε σχέση με τους κρατούμενους, σε καθεστώς απομόνωσης. Μετά την επαναφορά σε κανονικά πλαίσια εγκλεισμού, τα συμπτώματα υποχωρούν σταδιακά.

Τα διαγνωστικά κριτήρια για τον καθορισμό του συνδρόμου αυτού είναι:

α)το Vorbeireden

Το Vorbeireden, αφορά την τάση του ατόμου να απαντά κατά προσέγγιση  σε εύκολες ερωτήσεις.

β) συμπτώματα μετατροπής

Τα συμπτώματα μετατροπής περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, αναλγησία και το αντίθετο, αισθητηριακές διαταραχές και κινητικές διαταραχές, όπως παράλυση.

γ) θόλωση της συνείδησης

Η θόλωση της συνείδησης αφορά μειωμένα επίπεδα εγρήγορσης του ατόμου. Σχετικές με το κριτήριο αυτό είναι και κάποιας μορφής διαταραχές των γνωστικών λειτουργιών  όπως,  προβλήματα στον προσανατολισμό του ατόμου, στην συγκέντρωση και τη μνήμη.

δ) ψευδαισθήσεις

3)Πυρετός της πύλης

Ο πυρετός της πύλης περιγράφει την ιδιαίτερη ψυχολογική κατάσταση των κρατουμένων εκείνων που πρόκειται να αποφυλακιστούν από το σωφρονιστικό ίδρυμα, ειδικότερα μετά την έκτιση μακρόχρονής ποινής.

Βασικά γνωρίσματα του «πυρετού της πύλης» αποτελούν το άγχος, η ανησυχία και η ευερεθιστότητα, ενώ σε κάποιες περιστάσεις είναι δυνατόν να εκδηλωθούν από κάποιους συμπτώματα υπομανίας, συνήθως παρουσιάζονται ένα μήνα πριν την αποφυλάκιση και παραμένουν έως έξη μήνες. Χαρακτηριστικά σημεία του «πυρετού της πύλης» αποτελούν ο φόβος, ο θυμός, η αδυναμία αντιμετώπισης του παρόντος, η εσωτερική ταραχή και ανησυχία, η ευερεθιστότητα, η σύγχυση ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, η ιδιαίτερη ευφορία, οι έντονοι πονοκέφαλοι, οι γαστρεντερικές παρενοχλήσεις, η αϋπνία κι η ψυχοκινητική διέγερση.Η προσωπικότητα των εγκλείστων , η ποιότητα των σχέσεων που διατήρησαν  κατά την διάρκεια του εγκλεισμού τους και η υποστήριξη που έλαβαν, το επίπεδο των επαγγελματικών τους προσόντων, άλλα και η διάρκεια της ποινής τους παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εκδήλωση και την ένταση του συνδρόμου.

***

[1] Gappell, Millicent [1991], “Psychoneuroimmunology”, Marberry, Sarah O., Innovations in Healthcare Design, pp.115, Canada: Wiley

[2] Control Unit Prisons (SHU), Frank Atwood, http://www.geocities.com/CapitolHill/Rotunda/4027/shucontrolunits.htm, 2003, σελ.6

[3] Ιsolation International Platform Against Isolation, Special Issue 1, April 2003, pg13

[4] Τόσο η επιλογή των υλικών, όσο και η μορφή των επίπλων, αποκαλύπτουν τη βασικότερη αρχή σχεδιασμού: «οι φυλακές δέχονται τα πιο καταστροφικά στοιχεία της κοινωνίας, τα οποία κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού τους, έχουν άπειρο χρόνο για να δώσουν διέξοδο στις πιο καταστροφικές τους ορμές. Γι’ αυτό το λόγο οι τοίχοι, τα έπιπλα, ο εξοπλισμός, πρέπει να είναι ουσιαστικά άθραυστα.» Φυσικά, και οι  κρατούμενοι οδηγούνται σε τέτοιου είδους αντιδράσεις, παρατηρείται μια βίαιη και βανδαλική συμπεριφορά προς τον χώρο της φυλακής ως ξέσπασμα για την παραμονή τους εκεί.. Σημαντικό επιπλέον, σε αυτό το σημείο να αναφερθεί εδώ ότι η αρχιτεκτονική, όπως και το ανθρώπινο υποκείμενο, ζουν, αναπνέουν και δρουν μέσα σε μια διπλή χωρικότητα.  Η προσπάθεια εξάυλωσης του χώρου των κρατουμένων επιχειρείται λοιπόν με πολλούς τρόπους . Σε σχέση με τη λογική του ελάχιστου και την αξία του διακόσμου αναφέρεται: «Ο διάκοσμος αντιπροσωπεύει αρχιτεκτονικά αναγκαίο έκδοχο (σύστημα επενδύσεων, προσδιορισμών και στίξης της δομής), που καθιστά το αρχιτεκτόνημα όχι απλά αποτελεσματικό με όρους ανάγκης, αλλά ενδιαφέρον-αποδεκτό-επιθυμητό με όρους φαντασίωσης. Ο διάκοσμος, έστω και στην έσχατα μινιμαλιστική μορφή του, αποτελεί το αναπόφευκτο τεκμήριο της επένδυσης των αναγκών με φαντασιώσεις, του επικαθορισμού των λειτουργιών από την επιθυμία, της εγγραφής του αρχιτεκτονήματος στη διπλή χωρικότητα.»

Ν.Σιδέρης, Η διπλή χωρικότητα, http://siderman.gr/books/architecture/73-διπλι-χωρικότθτα.html

[5] http://kratoumenoi.blogspot.gr/2010/12/blog-post_1961.html

Η αιτία του συνδρόμου Ganser είναι άγνωστη ωστόσο έχει συσχετισθεί ιδιαίτερα με το καθεστώς της απομόνωσης. Η αισθητηριακή αποστέρηση που συνδέεται με την απόμονωση συνιστά ένα στρεσογόνο παράγοντα που μπορεί να πυροδοτήσει την εκδήλωση του συνδρόμου. Το σύνδρομο αυτό εμφανίζεται στους έγκλειστους, σε ασθενείς με εγκεφαλική αιμορραγία κι άτομα που εκδηλώνουν χρόνιες ψυχωσικές διαταραχές. Στους έγκλειστους το σύνδρομο αυτό έχει συσχετισθεί με την περίοδο της προφυλάκισης, την περίοδο αναμονής της δίκης και με το καθεστώς της απομόνωσης, ενώ παράλληλα θεωρείται ότι εκδηλώνεται συχνότερα από άτομα που ανήκουν σε μειονότητες.

[6] http://en.wikipedia.org/wiki/Sensory_deprivation

[7] Ίδετε παράρτημα Σύνδρομα του Εγκλεισμού

[8]  Psychopathological effects of solitary confinement, Stuart Grassian MD, American Journal of Psychiatry, http://www.intd.net/scott/sgrassian_1183.html, 1983, σελ.4-5

[9] «Στην ειδική μονάδα κράτησης της Indiana η λάμπα έντασης 40 Watt βρίσκεται πάνω από την τουαλέτα. Ανάμεσα στις 9:00μμ και τις 5:00πμ την ελέγχει ο κρατούμενος, ενώ την υπόλοιπη ώρα ελέγχεται από τη διεύθυνση και είναι συνήθως ανοικτή. Ακόμα όμως και όταν είναι κλειστή υπάρχει ένα νυχτερινό φως των 7 Watt αναμμένο.» Cold Storage – Supermaximum security confinement in Indiana, Human Rights Watch, http://www.hrw.org/reports/1997/usind/, 1997, σελ.17

[10]Johann Wolfgang von Goethe, ‘’ Θεωρία των Χρωμάτων’’, PRINTA /ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ, Αθήνα 2008, σελ.94

[11] Johann Wolfgang von Goethe, ‘’ Θεωρία των Χρωμάτων’’, PRINTA /ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ, Αθήνα 2008, σελ.90-91

[12] Οπσελ.88

[13] Στην ειδική μονάδα κράτησης της Indiana «κατά τη διάρκεια της θητείας του διευθυντή Right, το κλιματιστικό ορισμένες φορές ρυθμιζόταν πολύ χαμηλά (στους μηδέν βαθμούς Κελσίου), ως τιμωρητικό μέτρο, αφήνοντας τους κρατούμενους να παγώνουν στα κελιά τους.» Cold Storage – Supermaximum security confinement in Indiana, Human Rights Watch, http://www.hrw.org/reports/1997/usind/, 1997, σελ.19

[14] Ν.Σιδέρης, Η διπλή χωρικότητα, http://siderman.gr/books/architecture/73-διπλι-χωρικότθτα.html

[15] Woolf, A. and Tumim, S. [1991], Prison Disturbannces April 1990

[16] Gappell, Millicent [1991], “Psychoneuroimmunology”, Marberry, Sarah O., Innovations in Healthcare Design, pp.115, Canada: Wiley

[17] Fairweather Leslie [2000], Prison Architecture – policy, design and experience, pp.33

[18] http://kratoumenoi.blogspot.gr/2010/12/blog-post_1961.html

***

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Foucault, Michel [1975], [2011] Επιτήρηση και Τιμωρία, Η Γέννηση της Φυλακής, εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ, Αθήνα
2. Gappell, Millicent [1991], Psychoneuroimmunology, Marberry, Sarah O., Innovations in Healthcare Design, Canada: Wiley
3. Goethe, Johann Wolfgang, Θεωρία των Χρωμάτων, PRINTA /ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ, Αθήνα 2008
4. Woolf, A. and Tumim, S. [1991], Prison Disturbannces, April 1990
5. Fairweather Leslie [2000], Prison Architecture – policy, design and experience, Oxford: Architectural Press.

Ιστότοποι

1. Σημειώσεις για την Αρχιτεκτονική και την Ψυχανάλυση του Νίκου Σιδέρη http://siderman.gr/books/architecture.html
2. Control Unit Prisons (SHU), Frank Atwood, http://www.geocities.com/CapitolHill/Rotunda/4027/shucontrolunits.htm, 2003
3. http://kratoumenoi.blogspot.gr/2010/12/blog-post_1961.html
4. Psychopathological effects of solitary confinement, Stuart Grassian MD, American Journal of Psychiatry, http://www.intd.net/scott/sgrassian_1183.html, 1983,
5. Cold Storage – Supermaximum security confinement in Indiana, Human Rights Watch, http://www.hrw.org/reports/1997/usind/, 1997, σελ.19
6. http://fanthis.blogspot.gr/2012/01/blog-post_1042.html

Περιοδικά

1.  ISOLATION international Platform Against isolation [2003], Special Issue 1
2. 2 years of resistance against isolation, SILENT DEATH, TORTURE, TAYAD Komite Nederlands
3. Ο ΑΓΩΝΑΣ στην Τουρκία και το Κουρδιστάν [2000], τεύχος 21^ο, Κύπρος
4. Ο ΑΓΩΝΑΣ στην Τουρκία και το Κουρδιστάν [2001], τεύχος 22^ο, Κύπρος

  Διαλέξεις

1. Στενού, Μυρτώ, [2010], Η Αρχιτεκτονική ως εργαλείο της πολιτικής του Σωφρονισμού
2. Βουρεκάς Κώστας, Ελευθεριάδης Χρήστος [2003], Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των φυλακών απομόνωσης
3. Αγγελάκη, Μ και Κουρμουλάκη, Α [2008],  Η Αρχιτεκτονική των φυλακών ως μέρος του Σωφρονιστικού Συστήματος

Η ιστορία είναι ένα ακόμη πεδίο μάχης. Ειδικά σε μία περίοδο έντονη και οριακή σαν τη σημερινή, που όλοι προσπαθούν να νοηματοδοτήσουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τις ενέργειές τους, προκειμένου να χωρέσουν στη μία ή την άλλη αφήγηση, η μάχη για την ερμηνεία της ιστορίας και άρα του σήμερα, έχει ιδιαίτερη σημασία. Σήμερα, όλο και συχνότερα στο δημόσιο διάλογο θα ακουστεί το όνομα του Μεταξά ως ενός ηγέτη που είπε το «ΟΧΙ», που μπορεί να έκανε λάθη ή υπερβολές, αλλά έκανε πράγματα (το πιο γνωστό, έφτιαξε το ΙΚΑ) και ήταν άξιος. Για παράδειγμα η Κυριακάτικη Καθημερινή θα δώσει ένα βιβλίο στα πλαίσια της σειράς με τίτλο «Ηγέτες». Ο Μεταξάς όπως και αν παρουσιάζεται, εντέλει τοποθετείται μαζί με τους Ρήγα, Μέγα Αλέξανδρο, Θ. Κολοκοτρώνη, Ι. Καποδίστρια, Περικλή κλπ. Παρακάτω σταχυολογούμε ορισμένα ιστορικά στοιχεία που συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση ενός ηγέτη σαν το Μεταξά.

***

Τον Σεπτέμβριο του 1936, προκειμένου η δικτατορία να επεκτείνει το διωγμό όχι μόνο στη δράση, αλλά και στο στοχασμό, δημοσίευσε το φασιστικής – ναζιστικής έμπνευσης νόμο της περί διώξεως του κομμουνισμού. Το άρθρο 1 αφορούσε στο διωγμό των ιδεών:

«Άρθρον 1^ον. Τιμωρείται δια φυλακίσεως τριών τουλάχιστον μηνών και εκτόπισιν εξ μηνών μέχρι δύο ετών εις τόπον οριζόμενον διά της καταδικαστικής αποφάσεως:

α. Πας όστις εγγράφως, προφορικώς ή καθ’ οιονδήποτε άλλον τρόπον αμέσως ή εμμέσως επιδιώκει την διάδοσιν, ανάπτυξιν και εφαρμογήν θεωριών, ιδεών ή κοινωνικών συστημάτων τεινόντων είς την ανατροπήν του κρατούντος εν τη χώρα κοινωνικού καθεστώτος ή εις την απόσπασιν αυτονόμησιν μέρους της Επικράτειας ως και ο προσηλυτίζων εις τα θεωρίας, ιδέας και τα συστήματα ταύτα καθ’ οιονδήποτε τρόπο.»

Ο «νόμος» του Μεταξά (ανάλογος με τον επίσης ψηφισθέντα από τη δικτατορία νόμο 375 περί κατασκοπείας, ο οποίος εφαρμόστηκε στον εμφύλιο πόλεμο εναντίον της Αριστεράς) ήταν η εκ των υστέρων νομιμοποίηση των εγκλημάτων των ιδεών που εξαπέλυσε η 4^η Αυγούστου. Μιμούμενη το Χίτλερ, έστειλε τα όργανά της και τους βαστάζους της τις πρώτες κιόλας μέρες της εγκαθίδρυσης της να λεηλατήσουν τα βιβλιοπωλεία και κατόπι να κάψουν χιλιάδες τόμων αριστερών συγγραμάτων ή λογοτεχνικών έργων στις στήλες του Ολυμπίου Διός και στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου!

Το ίδιο συνέβη και στο Πασαλιμάνι του Πειραιά. Ο Λιναρδάτος αναδημοσιεύει από τις εφημερίδες της 10^ης Αυγούστου 1936 τις παρακάτω δύο ανακοινώσεις φασιστικών οργανώσεων:

«Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς, προβαίνουσα εις την εξαφάνισην διά πυράς ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων την προσεχή Κυριακή… και ώραν 8 μμ. και εν τη πλατεία Πασαλιμανίου Πειραιώς προσκαλεί άπαντας του εθνικόφρονας νέους, όπως προσέλθουν εν τη πλατεία Τερψιθέας 7 μμ. ίνα εν σώματι μεταβούν και συμμετάσχουν εις την τελετήν».

Για τη λειτουργία της λογοκρισίας υπήρχε ειδική μυστική εγκύκλιος του δικτάτορα που καθόριζε πλέον το ρόλο του τύπου και τον μετέβαλε σε υμνωδό του τυράννου. Το κείμενο της ιδιόχειρης εκείνης εγκυκλίου του Μεταξά είναι το εξής:

«(..) 2) απαγορεύεται οιαδήποτε κρίσις περί του έργου της κυβερνήσεως, εκτός αν είναι ευμενής. 3) απαγορεύεται η αναγραφή οιασδήποτε πληροφορίας αφορώσης πολιτικά κόμματα και πολιτευομένους εν γένει, ως και η αναγραφή των ονομάτων αυτών. (..) 6) απαγορεύεται η δημοσίευσις κρίσεων ή πληροφοριών περί συναλλάγματος, δραχμής, δημοσίου χρέους, πίστεως της χώρας, εντόκων γραμματίων, μεταφοράς χρυσού και εν γένει περί της οικονομικής καταστάσεως της χώρας. Η δημοσίευσις τούτων επιτρέπεται μόνον, όταν δίδωνται εγγράφως υπό του κ. υπουργού των Οικονομικών σχετικαί ανακοινώσεις. 7) απαγορεύεται η αναγραφή πάσης πληροφορίας σχέσιν εχούσης με εργατικάς και επαγγελματικάς οργανώσεις και οιασδήποτε εκδηλώσεων αυτών, εκτός αν πρόκειται περί κινήσεων και εκδηλώσεων, αι οποίαι είναι ενισχυτικαί του έργου της κυβερνήσεως, έχουν δε εγκριθή προηγουμένως υπό του υφυπουργού της Εργασίας διά τας Αθήνας (..) 8) απαγορεύεται η αρθρογραφία ή ειδησεογραφεία περί ακρίβειας του βίου, υπερτιμήσεως των ειδών, αισχροκέρδειας και τιμαρίθμου, εκτός αν πρόκειται περί υπουργικών ανακοινώσεων. 9) εν γένει οι εφημερίδες δέον όπως εκθύμως και ενθουσιωδώς δι’ άρθρων, σχολίων και πάσης φύσεως δημοσιευμάτων συμβάλλωσι εις το αναμορφωτικόν και δημιουργικόν έργον της κυβερνήσεως (..)»

 Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας του Τάσου Βουρνά (εκδ. αφων Τολίδη)

***

Εκτός από νόμους, ο Μεταξάς εφάρμοσε και βασανιστήρια.

«Το ρετσινόλαδο και ο πάγος ήταν από τις κυριότερες μεθόδους βασανισμού για την απόσπαση «ομολογιών» και «δηλώσεως μετάνοιας». Το βασανιστήριο του ρετσινόλαδου εφαρμοζόταν περίπου με τον παρακάτω τρόπο: Στο τραπέζι του ανακριτή-βασανιστή υπήρχαν τρία ποτήρια, το ένα με 30 δράμια, το άλλο με 75 και το τρίτο με 100 δράμια ρετσινόλαδο. Αν ο ανακρινόμενος δεν ομολογούσε ή δεν υπέγραφε του έδιναν να πιει το πρώτο ποτήρι. Στην περίπτωση που αρνιόταν και έφερνε αντίσταση άρχιζαν το άγριο ξυλοκόπημα, το φάλαγγα η χρησιμοποιούσαν άλλες μεθόδους βασανισμού. Ύστερα από μισή ώρα, εφόσον ο αρχιβασανιστής-ανακριτής το έκρινε σκόπιμο, ακολουθούσε το δεύτερο στάδιο ανάκρισης και ο κρατούμενος έπινε το δεύτερο ποτήρι των 75 δραμίων. Αν η αντίσταση του κρατουμένου ήταν μεγάλη, ύστερα από ένα τετράωρο γινόταν και τρίτη «ανάκρισης» και τον υποχρέωναν να πιεί ένα ποτήρι των 100 δραμίων. Σ’ αυτό το διάστημα και αρκετές ώρες ύστερα από την επενέργεια του καθαρτικού, ο κρατούμενος ήταν κλεισμένος στο κελλί του και δεν του επέτρεπαν να πάει στο αποχωρητήριο. Το αποτέλεσμα ότι ήταν ο κρατούμενος γινόταν αληθινό ράκος και το κελλί, στο οποίο άφηναν τέσσερις, πέντε και περισσότερες μέρες, αληθινή υπόνομος.

Το δεύτερο βασανιστήριο ήταν η στήλη πάγου. Ανέβαζαν τον κρατούμενο στην ταράτσα της Ασφάλειας και τον υποχρέωναν να καθήσει γυμνός πάνω σε μια στήλη πάγου. Το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο με του ρετσινόλαδου. Οι κρατούμενοι γινόταν ένα αληθινό ράκος. Πολλές φορές οι βασανιστές τον υποχρέωναν να κάθεται τόση πολλή ώρα πάνω στον πάγο, ώστε ορισμένοι κρατούμενοι πάθαιναν κρυοπαγήματα. (..)

Άλλο βασανιστήριο ήταν το τράβηγμα των νυχιών με τσιμπίδες. Σε άλλους έβαζαν σπίρτα στα νύχια και τα άναβαν ή τους έκαιγαν το κορμί με τσιγάρο. Άλλους τους χτυπούσαν με σακουλάκια άμμο στα πόδια (..)

Άλλο μέσο ήταν η περίφημη «πιπεριά» που προκαλούσε φοβερό άγχος στον κρατούμενο και η «γάτα» που καταξέσκιζε τις σάρκες. Η πιο συνηθισμένη μέθοδος ήταν η «φάλαγγα». (..)

Γενική αρχή του καθεστώτος ήταν «σακατεύετε, αλλά μη σκοτώνετεσ»

 «η 4^η Αυγούστου» του Σπ. Λιναρδάτου (εκδ. Διάλογος)

***

Σχετικά με την καθιέρωση της κοινωνικής ασφάλισης και τη λειτουργία του ΙΚΑ, θα μπορούσαμε να προτείνουμε μια πιο σύνθετη οπτική. Ήδη από το Μάιο του 1932 είχε κατατεθεί στη Βουλή νομοσχέδιο για τη δημιουργία του ΙΚΑ. Το νομοσχέδιο δεν εφαρμόστηκε γιατί έγιναν εκλογές, ψηφίστηκε νέος νόμος το 1934, ο οποίος προέβλεπε ότι το ΙΚΑ θα ξεκινούσε τη λειτουργία του το 1936 και τελικά ξεκίνησε το Δεκέμβρη του 1937. Την κοινωνική ασφάλιση και τις προβλέψεις του νόμου για την περίθαλψη δεν θα πρέπει να τις δούμε χωριστά απ’ όσα συνέβαιναν την ίδια περίοδο. Μαζί με την περίθαλψη, προχωρούσε και ο νόμος (το 1935) ο οποίος απαγόρευε τις απεργίες και ρύθμιζε την υποχρεωτική διαιτησία μεταξύ εργατών και εργοδοτών. Μαζί με όλα αυτά, ας βάλουμε στην εξίσωση και τον σαφή αντικομμουνιστική και αντεργατική κατεύθυνση του ελληνικού κράτους εκείνη την περίοδο (και ιδίως από το 1922 και μετά). Με άλλα λόγια ο Μεταξάς την ίδια περίοδο υποσχόταν περίθαλψη από ασθένειες, επιδόματα μητρότητας κλπ και ταυτόχρονα απαγόρευε τις απεργίες, εξόριζε και βασάνιζε τα πιο δυναμικά στοιχεία του εργατικού κινήματος. Διαβάζουμε στο «Ο Ελληνικός Φασισμός στον Μεσοπόλεμο» από την ομάδα Σπουδές στο Γαλανόμαυρο των εκδόσεων antifa scripta (στο οποίο και παραπέμπουμε όποιον θέλει να διαβάσει μια συνολική και σοβαρή ανάλυση μεταξύ άλλων για το καθεστώς Μεταξά):

(..) Η μεταξική δικτατορία επιχείρησε να παίξει το χαρτί της «βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου» των κατώτερων τάξεων άρα και να ενσωματώσει πλήρως και την ίδια στιγμή να οργανώσει ένα αστυνομικό κράτος, το οποίο συλλάμβανε κομμουνιστές (αλλά και άλλους), τους φυλάκιζε, τους έστελνε μαζικά εξορία, διατηρώντας μόνιμα ένα μέρος του κοινωνικού σώματος «εκτός». Σε αυτή την εναλλαγή ενσωμάτωσης και αποκλεισμού που συνεχίστηκε και αργότερα και κορυφώθηκε με τον Εμφύλιο μοιάζει να οφείλεται η «καθυστέρηση» του ελληνικού κοινωνικοασφαλιστικού συστήματος.»

 ***

«Ο φασισμός είναι ένας βίαιος τρόπος για την επιτάχυνση του εκσυγχρονισμού της καπιταλιστικής κοινωνίας. Κάνει αυτά που δυσκολεύεται να κάνει ένα δημοκρατικό αστικό καθεστώς, του οποίου ο φασισμός είναι σαρξ εκ της σαρκός. Και, προσέξτε το, ποτέ ο φασισμός δε δυσαρεστεί τους «φιλήσυχους». Ο φασισμός απαιτεί τάξη στρατώνας, ασφάλεια φυλακής, ησυχία νεκροταφείου. Όταν τα πετύχει αυτά και τα πνεύματα ηρεμήσουν δια του μαστιγίου, η αστική δημοκρατία μπορεί να επανέλθει. Κι αν χρειαστεί, αποκλείεται η αστική τάξη να μη βρει κανέναν Μεταξά, σάρκα εκ της σαρκός της»

Ιστορία (κωμικοτραγική) του νεοελληνικού κράτους 1830-1974 του Βασίλη Ραφαηλίδη (εκδόσεις του 21^ου

Οι μαύροι είναι θανατηφόροι, αλλά αυτό είναι γνωστό από παλιά. Σήμερα, το ΚΕΕΛΠΝΟ παραγγέλνει έρευνα στην ΚΑΠΑ research που μεταξύ άλλων, το 66,8% θέλει να απαγορευτούν οι πτήσεις από και προς τις χώρες όπου υπάρχει επιδημία και το 96,1% θέλει να γίνεται έλεγχος όλων των παράνομων μεταναστών από τις πληγείσες χώρες. Κάπως έτσι νομιμοποιούνται εκ των υστέρων και οριστικά οι ακόμη θολές επιχειρήσεις του ελληνικού κράτους να μεταφέρει στην Αμυγδαλέζα ομάδες πληθυσμού και να τις καταγράψει (;), εξετάσει (;) και ποιος ξέρει τι άλλο. Κάπως έτσι νομιμοποιούνται a priori ενδεχόμενοι μελλοντικοί έλεγχοι, επιχειρήσεις καταγραφής και γιατί όχι, ίσως κάποιου είδους αποκλεισμός.

Αλλά ας μην αισθανόμαστε μόνοι. Στην προσπάθειά να δημιουργηθεί ένα συγκεκριμένο κλίμα, το ΚΕΕΛΠΝΟ και οι λοιποί ευαίσθητοι, για τη δημόσια υγεία του ντόπιου πληθυσμού, φορείς, βρίσκουν σύμμαχο στους γείτονές μας. Στη Ρώμη επιβάτες λεωφορείου κάνουν επίθεση, δέρνουν και πετάνε έξω απ’ το όχημα την 26χρονη Fataomata Sompare φωνάζοντάς της ότι έχει έμπολα. Γιατί; Μα είναι μαύρη, τί σημαίνει γιατί; Κατάγεται από τη Γουινέα. Τι σημαίνει γιατί;

Στα δικά μας τώρα, παίρνω το λεωφορείο απ’ την πλατεία Λιοσίων. Τα βλέμματα των επιβατών είναι έκδηλα. Ο μελαμψού χρώματος, αλλοδαπής καταγωγής άντρας βάζει – λίγο άτσαλα είναι η αλήθεια – το χέρι του στην πόρτα να πιαστεί, αφού ο οδηγός σταματάει απότομα. Το βλέμμα της γυναίκας, που ακούμπησε, είναι ενδεικτικό μιας φοβερής αηδίας που μάλιστα δεν προσπαθεί καθόλου να κρυφτεί ή έστω να είναι κάπως διακριτική. Η γκριμάτσα αηδίας έχει διπλό στόχο. Απευθύνεται προς τον ξένο, αλλά και προς τους ντόπιους συνεπιβάτες.

Ίσως ο άνθρωπος στο λεωφορείο Γ11 να γλίτωσε από τα χειρότερα επειδή ακόμη δεν έχουμε κάποιο κρούσμα έμπολα στην Ελλάδα. Όπως και να ‘χει, γλίτωσε. Το λιντσάρισμα αναβάλλεται.

Εντωμεταξύ, σαν σήμερα, πέθανε η Rosa Parks, η οποία την 1 Δεκεμβρίου του 1955 μπήκε σε ένα πολύ χειρότερο λεωφορείο.

***

Στο ραδιόφωνο η διευθύντρια του cosmopolitan παρουσιάζει το νέο τεύχος. Υπάρχει θέμα για το φεμινισμό. Γιατί σήμερα οι γυναίκες φοβούνται να δηλώσουν φεμινίστριες. Ο δημοσιογράφος αμέσως απαντάει: «Καλά θα σου πω εγώ γιατί. Γιατί άμα μας πεις το 2014 ότι είσαι φεμινίστρια θα σε δείρουμε». Πλάκες, γέλια, σχόλια, τσιγκλισματάκια. «Κι εσείς οι άντρες έχετε αδικηθεί. Δεν μπορείτε να κλάψετε κλπ». Πλάκες, γέλια, σχόλια.

the F word και δέκα γεύματα που δεν γεμίζουν την κοιλιά

***

Την Πέμπτη πραγματοποιήθηκε μια συνέντευξη τύπου της καμπάνιας για την πρόσβαση στο άσυλο. Ξεπερνάω την αναφορά σε δεκάδες περιστατικά, που για άλλη μια φορά μας τρίβουν στα μούτρα μια πραγματικότητα που ναι μεν καταγγέλλουμε αλλά προφανώς δεν πιάνουμε σε όλο της το μέγεθος ή μάλλον μπορεί να την αντιλαμβανόμαστε, αλλά ταυτόχρονα ζούμε μαζί της, αντέχοντάς τη. Στο τέλος της συνέντευξης, μετά τους δικηγόρους και τους ανθρώπους των οργανώσεων, πήρε το λόγο μια γυναίκα από την Υπηρεσία Ασύλου. Μιλούσε σχετικά γλυκά, φαινόταν να έχει καλές προθέσεις (ποιος ξέρει;) και παρουσίαζε βελτιώσεις στο όλο ζήτημα της πρόσβασης στο άσυλο. Σε μια αποστροφή του λόγου της όμως και ενώ δεχόταν μια μάλλον δύσκολη ερώτηση είπε: «μιλάμε για υπάρξεις. Στο κάτω κάτω άνθρωποι είναι και αυτοί».

Εκεί, στο σημείο που λέμε «άνθρωποι είναι και αυτοί» αντιλαμβανόμαστε οριστικά ότι βρισκόμαστε σε ένα χώρο που γίνεται μια συνέντευξη για κάποιους άλλους, για κάποιους μακρινούς, για κάποιους εντέλει ξένους. Και έτσι όταν μιλάμε για το τι συμβαίνει στους χώρους κράτησης μιλάμε εντέλει για ξένους, όχι για μας. Και όταν μιλάμε για ανθρώπους οι οποίοι κρατούνται για μήνες ή και χρόνο σε κάποιο κρατητήριο χωρίς να έχουν διαπράξει κάποιο αδίκημα παρά το ότι έφυγαν από χώρες στις οποίες κινδυνεύει η ζωή τους, μιλάμε εντέλει για ξένους, όχι για μας.

Και όταν αντικρίζουμε τον Ουαλίντ Ταλέμπ μπροστά μας, έναν άνθρωπο που βασανίστηκε πριν δύο χρόνια στη Σαλαμίνα και απειλείται ακόμη και όμως είναι ακόμη μόνος του, μιλάμε εντέλει για ένα ξένο, όχι για μας. Και όταν αντικρίζουμε τον Ουαλίντ Ταλέμπ, φτωχό, τυφλό πλέον από τα χτυπήματα, φοβισμένο από τις απειλές, μόνο του μέσα στην εχθρική χώρα, αντικρίζουμε έναν ξένο εντέλει, όχι εμάς.

Συνεχίζουμε να βλέπουμε μόνο ξένους, όχι εμάς.

***

Διαβάζω από την Αυγή: Συνεχίζεται η κράτηση της Στέλλας Αντωνίου, βασανισμό καταγγέλλει η συνήγορός της. Και μέσα στο άρθρο: Όπως καταγγέλλει η συνήγορός της έχει χρησιμοποιηθεί και βία (τραβηγμα μαλλιών, χτυπήματα, κλείσιμο μύτης κ.λπ.) από μέρους της αντιτρομοκρατικής. Και μπορεί η λήψη DNA να είναι πλέον υποχρεωτική σύμφωνα με τον νόμο, τα βασανιστήρια και η κακοποίηση όμως είναι παράνομα! . Και ιδού σε μία φράση ολόκληρη η συμμόρφωσή μας με τον παραλογισμό και η παράδοσή μας στο ένα και μόνο φαντασιακό της τρέχουσας ιδεολογίας. Δεν κατηγορώ τη δικηγόρο ή τον δημοσιογράφο, εννοείται. Σχολιάζω τη διαρκή οπισθοχώρησή μας. Τα ενδεχόμενα συρρικνώνονται, η σκέψη μας κλείνεται σε μικρότερα πλαίσια, τα βήματά μας καθορίζονται από τη νομιμότητα, η οποία με τη σειρά της στενεύει τον αόρατο κλοιό. Το ότι νομοθετείται η υποχρεωτική λήψη DNA, το ότι ρυθμίζεται νομοθετικά η ύπαρξη στρατοπέδων συγκέντρωσης δεν σημαίνει πως σταματάμε να τα αμφισβητούμε. Η νομιμότητα ενός καθεστώτος εξαίρεσης δεν μπορεί να θέτει το τέρμα της δικής μας κριτικής και αντίδρασης.

Διαβάζω στο «όταν οι μαύροι πάνθηρες πήρανε τα όπλα» από τις εκδόσεις Τοποβόρος για τον τρόπο που γράφτηκαν τα δέκα σημεία του προγράμματος όταν δημιουργήθηκαν οι Μαύροι Πάνθηρες.

Ο Χιούι είπε, «χρειαζόμαστε ένα πρόγραμμα». (..) Έτσι, ο Χιούι χώρισε το πρόγραμμα στο «Τι Θέλουμε» και στο «Τί Πιστεύουμε». (..) Ύστερα ο αδερφός Χιούι είπε, «Ας συνοψίσουμε. Θέλουμε γη, θέλουμε ψωμί, θέλουμε στέγαση, θέλουμε παιδεία, θέλουμε ρουχισμό, θέλουμε δικαιοσύνη και θέλουμε μια κάποια ειρήνη.»

Και ίσως, κάπως έτσι, με τέτοιο ή παρόμοιο τρόπο ξεκινάει η αποαποικιοποίηση του φαντασιακού. Όχι με το τι προβλέπει ο νόμος. Με ένα «Τι Θέλουμε» και «Τί Πιστεύουμε». Έτσι ξεκινάει η κριτική, έτσι ξεκινάμε να συνειδητοποιούμε τι σημαίνει η φράση «Και μπορεί η λήψη DNA να είναι πλέον υποχρεωτική σύμφωνα με τον νόμο, τα βασανιστήρια και η κακοποίηση όμως είναι παράνομα!» . Έτσι. Με ένα «Τι θέλουμε» και «Τι Πιστεύουμε».

υγ. φωτογραφία εξωφύλλου από εδώ